Memoria Ikus Max Stahl ba Masakre Santa Kruz ‘91’ Featured

By Ekipa INDEPENDENTE Outubru 29, 2021 927
Eroi Timor-Leste Max Stahl. Eroi Timor-Leste Max Stahl.

Bainhira loron foun hahú mosu iha 28 Outubru, notisia triste falun Timor Leste. Figura boot ida ne’ebé iha papel importante hodi loke mundu nia matan ba sofrimentu Timor-oan sira iha tempu okupasaun Indonezia husi ona mundu ne’e.

Max Sthal, jornalista estranjeiru ne’ebé halo filmajen ba masakre Santa Kruz iha 12 Novembru 1991, fila hikas ona ba Maromak nia kadunan hafoin luta hasoru moras ne’ebé nia sofre durante tinan balun nia laran.

Iha tinan 1991, Max Sthal sama ain iha Timor Leste ho objetivu atu buka forsa Falintil sira ne’ebé sei rejiste iha ai-laran hodi kontra okupasaun Indonezia. Ho esforsu balun ne’ebé halo ikus mai Max konsege hasoru-malu ho Falintil sira iha ailaran.

Iha 8 Novembru 1991, Max konsege hasoru-malu ho Komandante David Alex Daitula ne’ebé subar iha area Samalari, munisipiu Baukau. Hafoin intervista no foti filmajen, Max simu karta atu tuun ba Dili.

Hafoin liu husi viajen ne’ebé la fasil, Max konsege tama iha Dili no akontesimentu ida iha 12 Novembru sai pontu importante ne’ebé kontribui maka’as ba luta povu Timor Leste hodi hetan ninia ukun rasik an.

Tuir mai, jornal INDEPENDENTE oferese istoria badak ne’ebé Max Sthal hakerek iha tinan 2020 relasiona ho loron Masakre Santa Kruz.

Jornalista Max Stahl3

Kalan molok loro-matan sa’e iha 12 Novembru 1991 nunka husik ha’u. Iha 8 Novembru, ha’u iha hela tunel ida iha mota maran ida hodi koalia ho Komandante David Alex Daitula no nia lutadór Falintil na’in 8. Iha distansia kilometru 10 iha area hotu, nia dehan, iha soldadu Indonezia 3.000. Grupu ida iha na’in 30 ho distansia metru 500. Bainhira ema ida, mane, mai ho karta, ne’ebé haruka loron ida antes, husu ha’u-nia prezensa iha Dili.

Iha kalan ne’ebá ha’u ba ho maun Bulak ne’ebé sai mata-dalan hodi hakur mota, hakat liu natar, no foti ha’u-nia kasete video, molok ha’u husik nia hodi kontinua la’o mesak iha dalan prinsipal ba Baukau. Tuir ha’u, maun Bulak iha matenek ne’ebé boot liu soldadu Indonezia sira hotu iha Timor ne’ebé estuda iha eskola militar Amerika.

Kalan tuir mai, ha’u gasta ha’u-nia tempu iha kuartel polisia militar Baukau hodi esplika oinsa bus bele husik hela ha’u, enkuantu maun Bulak lori ha’u-nia kasete ba José Ramos Horta nia alin, Arsenio, nia uma. Arsenio nia feen, Edit Mascarenhas, serbisu ba komunikasaun rezistensia nian iha ema Indonezia nia inus okos. Militar sira fiar Arsenio iha sira-nia bolsu laran.

Iha dader, 12 Novembru, labarik sira iha Edit no Arsenio nia uma kee bandeira Portugal  no bandeira revolusionariu seluk, bandeira BNU, ne’ebé rai iha kaixa lata ida nia laran no hakoi iha jardin, no hatudu ba ha’u-nia kamera molok ha’u ba Igreja Motael.

Jornalista Max Stahl

Iha ne’ebá Padre Ricardo, ne’ebé ikus mai sai Bispu Ricardo, lidera misa ne’ebé dala-barak ona ha’u haree iha ha’u-nia kasete video no halo ha’u sente katak ha’u koñese kada oin husi foin-sa’e ne’ebé mai simu komuñaun, balun mate iha loron ne’ebá, balun konsege salva an maibé iha oras ida tuir mai mate tanba hetan tiru, ka moris hodi fó hatene ba mundu oinsa ema fó venenu ba sira iha ospital militar.

Ida ne’ebé mak mosu forsa liu iha ha’u-nia hanoin mak kona-ba ema Timor ne’ebé serbisu ho nonook, iha nasaun tomak sein hasai lia-fuan ba malu iha loron ne’ebá, edukadu, polidez, joven no veteranu husi sofrimentu no masakre tinan 16, sira ne’ebé ohin loron rekoñese nu’udar ema ne’ebé maka’as. Eroi hanesan David Alex, luta no mantein kontra dezafiu ne’ebé boot no maka’as, ema sira hanesan Aviano Faria, ne’ebé derepente hamriik hanesan mate-klamar iha mortuariu hodi halo soldadu Indonezia sira hakfodak bainhira nia haree konsekuensia husi tratamentu ne’ebé fó ba sira ne’ebé kanek ne’ebé hakilar demais; hanesan Amali, foin ho idade tinan 16, ne’ebé forma hodi ba simu komuñaun, no oras ida tuir mai rekuza atu halai, nia hamrik hasoru militar Indonezia nia kilat no ajuda joven seluk ne’ebé nia la koñese ne’ebé nakonu ho raan hafoin hetan tiru no sona dala lima, imajen ne’ebé ohin loron imortalizadu (diabadikan) nu’udar estatua iha Jardin Motael.

Mensajen ne’ebé ema hirak ne’e fó ba ha’u-nia kamera laos brutal, sees husi brutalidade hotu ne’ebé sira simu, ka bele dehan eroiku, maske sira intrega sira-nia vida. Ida ne’e mensajen dignidade. Dignidade ne’ebé karik nunka hetan rekoñesimentu, dignidade iha brutalidade nia oin, nervozu husi asaun la rasional iha sira-nia sorin. Sira-nia dignidade karik hanesan ema lubuk seluk bainhira hakat liu mate, laiha forsa kontra violasaun no asasinatu, ignoransia no poder.

Maibé milagre mosu iha loron ne’ebá. Mensajen dignidade ne’ebé ha’u grava, no públika iha televizaun iha mundu tomak muda perspetiva la’os de’it husi sira ne’ebé sai ho dame atu halo protesta iha 12 Novembru, laos de’it husi sira ne’ebé kontra ne’ebé halo sira sai sira-nia an rasik, laos de’it husi lutadór gerileiru ne’ebé sira-nia luta kontra hotu lojika militar, maibé to’o ema seluk iha mundu tomak ne’ebé lakon ona esperansa.

Ami seidauk hatene ho loloos ema na’in hira mak mate iha 12 Novembru dader bainhira militar Indonezia tiru sira ne’ebé halo asaun pasifiku ne’ebé la lori kilat iha semiteriu Santa Kruz. Karik na’in 68 ho naran familia no imajen hirak ne’ebé iha, ka 270 ne’ebé bolu ho sira-nia naran oin iha momentu ne’ebá, ka na’in hira husi sira ne’ebé mak lakon mosu hikas, na’in hira ne’ebé kanek no karik sei moris no to’o bainhira. Balun mate tanba kanek fiziku, balun kanek psikolojia.

Maibé, mensajen mak loron polidez (kesopanan) no dignidade ne’e kontrariu ho lia-bosok Indonezia no diskusaun la ho sentimentu kona-ba inimigu, katak tinan lima mai komite nobel iha Norwegia fó premiu Nobel da Pas ba Timor-oan na’in rua, no tinan ualu tuir mai mundu hahú envolve. Ikus mai, hafoin tinan barak ignora omesidu massal iha Timor hodi garante realizasaun referendu, no dala ida tan hafoin ema atus ka to’o rihun sakrifika vida ba dala ikus iha Setembru 1999, konsege haree fila fali ninia rezultadu.

Dala-ruma dignidade bele muda mundu. Ba koñesimentu ne’e ha’u fó obrigadu ba ema sira ne’ebé rekuza ho nonook, la ho lian siak, iha buat ne’ebé hanesan objetivu la ho esperansa, no hatudu katak dala-ruma fiar bele muda duni foho no valor ne’ebé fahe husi jerasaun ba jerasaun, husi foho ba sidade, husi illa kiik ne’ebé husik hela no haluha, mundu bele halakon arogansia no omesidu, kontra dezafiu hotu.

Ida ne’e mensajen ne’ebé liberta nasaun ida, no hamoris hikas esperansa mundu ne’ebé lakon esperansa.

To’o ohin loron, ha’u nafation fó obrigadu ba sira no ha’u fó obrigadu ba hotu-hotu, ema Timor, no kolega sira iha Timor ne’ebé ohin loron sai sasin husi sakrifisiu ne’ebé sira halo. Mai ita hotu luta ba dignidade hasoru dezafiu hotu, iha ne’ebé joven sira ne’ebé mate iha 12 Novembru 1991 hatudu ona.

Oferese An Rejista Istoria Timor Leste

Jornalista Max Stahl2

Notisia kona-ba Max ninia mate lori tristeza boot ba Timor-oan hotu. Laureadu Nobel da Paz, José Manuel Ramos Horta sente triste tanba lakon eroi ida

Horta dehan, Max sofre ona moras durante tinan lima no hala’o ona tratamentu oioin iha Inglaterra no Australia, maibé la konsege kura no ohin loron nia hakotu duni nia peregrinasaun iha mundu.

Horta hatete, hahú husi tinan 1991 to’o Timor Leste ukun an, Max sempre iha oin hodi rejista no arkiva istoria Timor Leste nian.

Iha fatin hanesan, Xefe Produsaun Sentru Audivizual Max Stahl Timor Leste, Eudicitio Pinto hatete, maske Max husik ona mundu ne’e maibé nia memoria moris nafatin tanba nia rai ona obra barak iha Timor Leste.

“Ita sente triste tebes tanba ita lakon ona amigu di’ak ida hanesan eroi ida ba rai ne’e, maibé ida ne’e ita forte nafatin hodi hasoru situasuan saida de’it tanba durante ami servisu hamutuk ho nia no nia sempre fó hanoin kona-bá dezafius sira ne’e,” dehan nia.

Edi dehan, obra ne’ebé Max rai iha CAMSTL rai ba Timor-oan hotu, tan ne’e servisu ne’ebé mak durante ne’e nia halo sei kontinua moris nafatin iha sentru audivizual ne’e.

Rate this item
(0 votes)

Independente Digital TV