Advogadu privadu husi Fatima Alkatiri nu’udar na’in ba rai, Cansio Freitas hatete, iha semana ne’e nia laran nia parte sei hatama prosesu ba tribunal hasoru Ministériu Justisa (MJ) tanba konsidera MJ komete krime tolu bainhira sobu lutu ne’ebé kompaña Xina harii iha area Markoni.

Cansio dehan, nia parte la satisfas ho Diresaun Jeral Terras no Propriedades (DNTT)-MJ, ne’ebé sobu lutu iha rai Markoni tanba karta notifikasaun ne’ebé MJ halo ne’e ninia prosesu administrativu la loos.

Tanba, tuir advogadu ne’e, MJ la halo komunikasaun ho parte rua maibé derrepente de’it ba sobu lutu.

Ho asaun MJ ne’e, tuir nia, MJ krime abuzu poder, danos materiais (kerusakan material) no usurpação de imóvel (perampasan harta benda).

“Krime tolu ne’e mak dentru fulan neen laran ami sei elabora, maibé semana ne’e ami sei hatama prosesu sivil ida ba Tribunal,” dehan nia ba jornalista Jornal INDEPENDENTE, iha nia knaar fatin, Golgota Mall, Tersa (25/10).

Nia esplika kona-ba krime tolu ne’ebé MJ komete katak, abuzu poder ne’e tanba viola dekretu lei 32/2008 iha artigu 5 ne’ebé hatete katak detensaun administrativa ne’e tenke imparsial, rona parte rua hotu, labele rona de’it parte ida.

Danos material ne’e tanba DNTP-MJ ba sobu sasan ne’ebé ho valor danus $2.000, ne’ebé tama kategoria ba argavadu.

Ba usurpasão de imovel ne’e katak sira ba sobu lutu ne’e ho ilegalmente.

“Agora, sira halo notifikasaun ne’e anula desijzun. Anula ne’e ho baze saída? minimu notifika ne’e tenke justifika ho provas ruma dehan katak ‘ema ida ne’e hatama prosesu ba rai Markoni, nune’e fó prazu loron 30 nia laran tenke halo resposta’, ida ne’e karik lojika.”

“Maibé iha surat tahan ne’e mai hatete fali ‘imi tenke hamamuk ona fatin, se lae loron hanesan ne’e ami ba despezu’, ida ne’e notifikasaun ne’ebé mak fó informasaun katak ho voluntariamente haruka ami atu husik mamuk fatin ne’e, la’os bazeia ba desizaun ida, ne’e adminstrasaun la loos,” dehan nia.

Tuir nia, liu loron rua hafoin Ministru Justisa tuun direitamente halo intervensaun ba rai Markoni, nia parte halo kedas ajenda atu hasoru-malu ho Ministru Justisa maibé laiha resposta.

“Ha’u-nia kliente ami halo ajenda dala lima atu hasoru Ministru atu hatudu provas maibé Ministru rasik laiha resposta, depois Ministru dehan konvida ami-nia parte, ne’e la loos, horbanhira mak nia konvida? la’os kolia parte rua ba tuun hanesan halo fali kampaña.”

“Ami hein to’o agora laiha resposta to’o ba sobu obrigatoriamente, tanba ne’e mak ha’u hatete Ministériu Justisa ho DNTP komete krime tolu ba hahalok ne’e,” nia afirma.

Tuir Cansio, loloos ne’e desizaun rai Markoni ne’e transito em julgado ona, tan ne’e karik atu halo fila fali revizaun ba desizaun ne’e tenke iha ema ruma halo rekerimentu signifika iha ema parte datoluk ruma halo rekerimentu katak faktus foun no desizaun uluk la loos, ba Ministériu hafoin bele loke fali prosesu.

“Nune’e karik hakarak halo revogasaun entaun karta ne’e tenke notifika ba ami-nia parte atu bele halo opozisaun, iha opozisaun ne’e mak hafoin Ministru foti rekerente nia dokumentu sira, se konfuzaun ba dokumentu balun bele delega ba PSIK halo ezaminasaun.”

“Iha ezaminasaun ne’e mak justifika, se iha lapsu ruma ba dokumentu, iha momentu ne’e mak Ministru uza PSIK halo relatoriu finais ba Ministru hafoin uza relatoriu husi PSIK ne’e mak halo revogasaun, la’os hanesan prosesu ne’ebé la’o dadauk ne’e, ne’e la loos,” dehan nia.

Nia afirma, lei mós la fó dalan ba Diretor Jeral Terras no Propriedades halo revogasaun, tanba bazeia ba dekeretu lei númeru 32/2008 kolia kona-ba prosedimentu administrativu, so Primeiru Ministu ho Miinistru Justisa mak bele halo revogasaun tanba kolia kona-ba irarkia administrative.

“Entau prosesu andamentu ida agora ne’e sala. Loloos ne’e mak Ministru atu halo revizaun, minimu ema ida halo rekerimentu tanba prosesu ida ne’e transito em julgado, pergunta mak ne’e motivasaun revogasaun ne’e saída? se hatete ne’e rai estadu, see mak reklama katak ne’e rai estadu? la’os uza kompetensia, buat hotu iha dalan,” katak nia.

Nia dehan tan, Ministru la hala’o kompetensia ho loloos no Minsitru rasik la halo tuir artigu 5 ne’ebé hatete ‘iha ezersisiu nia atividade administrasaun públiku ne’e tenke trata ho forma justu no imparsial ba sira hotu ne’ebé iha relasaun’ no iha artigu 7 hatete ‘orgaun administrativu sira iha dever atu pronunsia asuntu sira tuir kompetensia sira ne’ebé hato’o ba partikular sira’.

“Iha ne’e Ministériu Justisa kontradis ho prinispiu sira ne’ebé iha, ministru hada’u de’it ami-nia direitu, loloos governu rona parte rua hotu, la’os ukun de’it populasaun Markoni maibé tenke ukun mós ami atu igualdade, transparansia ne’e la’o ho di’ak,” dehan advogadu ne’e.

Molok ne’e, Diretor Jeral Teras Propriedade, Lucas António da Costa informa, notifikasaun ho prazu loron 10 ba kompaña atu hamamuk rai iha area Markoni remata ona, tanba ne’e Ministeriu Justisa deside hodi ba sobu lutu ne’ebé kompaña harii.

Ho nune’e, Lucas dehan, iha 20 Outubru 2022, tuku 08.00 dader, Diresaun Jerál Terras Propriedade hamutuk ho Gabinete Inspesaun Auditorial (GIA) mobiliza Polisia Nasional Timor-Leste hodi garante seguransa atu sobu lutu ne’ebé kompaña Xina harii haleu rai iha area klinika 333 nia oin.

 “Aban (ohin) ita hamutuk ho autoridade seguransa, PNTL, sobu lutu Markoni iha area Klinika 333 nia oin, tanba prazu ba notifikasaun loron 10 remata, rai ne’e estadu nian,” dehan Lucas ba jornalista Jornal INDEPENDENTE via telefone, Kuarta (19/10).

Tuir lei, nia hatutan, bainhiara governu hatama ona notifikasaun ho prazu loron 10 atu kompaña ne'ebé hala'o atividade husik mamuk fatin refere maibé sira lakohi, governu uza kompetensia tuir lei hodi sobu.

“Ita sobu lutu ne’e atu hatudu ba publiku no ema hotu katak estadu ne’e ita iha autoridade, iha lei, labele grupu no ema ida manda fali iha lei nia leten, ita hotu tenke iha lei nia okos, tanba ne’e prazu notifikasaun remata ita hahú sobu,” katak nia.

Entretantu, iha 20 Outubru DNTP realiza duni sira-nia promesa hodi sobu lutu ne’ebé kompaña Xina harii iha area Markoni.