Prosesu sosa karreta ba deputadu sira hahú hafoin simu mandatu liu husi eleisaun Parlamentar iha tinan 2007. Hafoin asume kargu nu’udar deputadu, iha tinan 2008, maioria deputadu deside hodi sosa karreta atu bele fasilita sira-nia servisu.
Iha momentu ne’ebá, PN deside sosa karreta ho marka Mitsubishi Pajero. Tuir kalkulasaun bazeia ba folin Mitsubishi Pajero iha tinan 2008, karreta ida ho folin kuaze $22.440. Ho nune’e, ba karreta 65, PN hasai osan maizumenus tokon $1.4.
Karreta ne’ebé sosa ho osan povu nian ne’e deputadu sira uza kuaze tinan tolu de’it, no bainhira sira-nia mandatu hotu, karreta hirak ne’e mós ‘lakon’.
Tanba karreta Ppajero ne’e ‘lakon’, nune’e iha lejislatura tuir mai, ne’ebé hahú ninia mandatu iha tinan 2012, deputadu sira deside hodi sosa tan karreta foun.
Ba lejislatura ne’e, deputadu sira eskoila karreta ho marka Toyota Prado. Osan povu nian ne’ebé hasai hodi sosa karreta ba fiskalizasaun ne’e hamutuk tokon $3,6. Bazeia ba total osan ne’e signifika kada kareta sosa ho folin rihun $55.
Iha lejislatura tuir mai, iha 2019, tanba karreta balun eis deputadu sira la fó fila ba PN, nune’e PN deside hodi sosa tan kareta ho marka Pajero Sport hamutuk 30. Bazeia ba folin iha merkadu ne’ebé atinze rihun $60 kada karreta, nune’e ba karreta 30 ne’e PN hasai osan kuaze tokon $1,8.
Bainhira soma hamutuk, husi tinan 2008 to’o 2019, PN hasai ona osan kuaze tokon $6,86 sosa karreta 160 hodi fahe ba reprezentante povu sira.
Maske nune’e, ho razaun katak karreta ne’ebé deputadu sira uza daudauk ne’e ninia kondisaun aat ona no karreta balun ‘lakon’ ona, PN deside hodi preve orsamentu tokon $4.2 iha Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2025 hodi sosa tan karreta foun 65 ho marka Toyota Prado.
Reitor Universidade da Paz (UNPAZ), Adolmando Amaral, iha ninia intervista iha 2 Setembru ne’e, kritika maka’as desizaun PN sosa karreta foun ba deputadu sira.
Maske iha razaun balun katak karreta ne’e sosa ba PN la’os ba deputadu, maibé tuir Reitor ne’e, referensia ne’ebé iha hatudu katak bainhira deputadu sira-nia mandatu hotu, karreta ne’e sira leilaun no lori ba uma hodi uza nu’udar patrimonu privadu.
"Referensia hatudu ona ba ita. Primeiro, Prado sira leilaun tiha. Tuir fali mai Pajero mós sira leilaun hotu. Somente Pajero Sport mak seidauk leilaun. Agora sira hola tan Prado ne'e pasti Pajeto Sport sira sei leilaun tan karik," dehan Adolmando.
Reitór ne'e subliña, razaun sira ne'ebé PN aprezenta laiha lojika. Tan ne’e di’ak liu iha sira-nia mandatu restu tinan rua ikus ne'e, tau prioridade ba povu sira ne'ebé mak sei moris iha mizerabel nia laran.
Sosiadade sivil no estudante universitariu sira hato’o ona sira-nia pozisaun kontra ba desizaun husi reprezentante povu ne’e.
Asia Justice And Rights (AJAR) hato’o ninia pozisaun kontra ba desizaun PN ne’e.
Peskizadór AJAR, Inocencio de Jesus Xavier, iha intervista iha 25 Agostu ne’e, konsidera desizaun sosa karreta ne’e hatudu katak ema hirak ne’ebé tuur iha PN hodi deklara an nu’udar reprezentante povu arogante no ignorante.
“Ne'e hatudu deputadu sira ninia arogante, sira-nia ignoransia, no ikus liu mak sira kanten,” dehan Inocencio.
Hanesan ho AJAR, Forum Organizasaun Naun Governamentál Timor-Leste (FONGTIL) ne’ebé kontra, ezije PN atu kansela sosa karreta foun 65.
Portavos FONGTIL, Januario Amaral hatete, relatoriu no rezultadu peskiza hatudu katak 41.8% populasaun Timor-Leste moris iha liña pobreza absoluta no multidimensional.
Iha mós relatoriu seluk husi Diresaun Jeral Estatistika Ministériu Finansas, Sekretária Estadu Formasaun Profisionál no Empregu (SEFOPE) no Organizasaun Internasional Traballu (ILO) ne’ebé lansa iha 26 Janeiru 2023, nivel dezempregu Timor-Leste iha 5,1% no tuir relatóriu Organizasaun Mundiál Saúde (OMS) 47.1% sofre malnutrisaun.
Ho situasaun hirak ne’e, FONGTIL ho nia membru no rede sektorál sira ejize ba PN atu kansela prosesu sosa karreta 65 ba deputadu sira.
Entretantu, estudante husi Universidade tolu; Universidade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Universidade Oriental Timor Lorosa’e (UNITAL), no Universidade da Paz (UNPAZ) kontra mós desizaun husi PN ne’e.
Estudante universitariu sira ameasa atu halo asaun manifestasaun bainhira PN la kansela prosesu sosa karreta ne’ebé daudauk ne’e iha hela prosesu atu sosa.
Razaun sosa karreta foun
Maske mosu kritika, maibé reprezentante povu iha Parlamentu Nasionál (PN) kontinua defende desizaun sosa karreta.
Prezidente PN, Maria Fernanda Lay, fó razaun kona-ba tanba sa mak PN tenke sosa karreta ba deputadu sira. Tuir nia, karreta ne'ebé durante ne'e deputadu sira uza maioria aat no kustu manutensaun boot.
Tan ne’e, nia hatutan, PN presiza sosa karreta foun ba deputadu sira hodi halao servisu, liu-liu halao fiskalizasaun ba programa governu nian ne’ebé implementa iha teritoriu Timor-Leste laran tomak.
“Karreta sira deputadu sira uza ne'e aat hotu ona. Ha'u mak hatene aat ka lae, tanba ne'e Konsellu Administrasaun aprova iha tinan kotuk, 2024, hodi hola karreta iha tinan 2025 ne'e. Tenke troka duni, tanba se lae gastu ne'e boot tebtebes,” dehan Fernanda, iha PN, Tersa (26/08).
Vise Xefe Bankada CNRT, Patrocino Fernandes fó razaun katak deputadu sira presiza kondisaun hodi halo servisu tanba oras ne'e deputadu sira hasoru hela difikuldade atu halo fiskalizsaun iha terenu.
“Maibé emprinsipiu desizaun sira ne'ebé Parlamentu hola haree ba realidade no difikuldade sira ne'ebé Deputadu sira enfrenta. Oinsa deputadu sira bele iha biban atu halao sira-nia knar ne’ebé konstituisaun fó, liu-liu kona-ba knaar fiskalizasaun ne’e,” dehan Patrocino iha PN, Segunda (01/09).
Deputadu ne’e respeitu tebtebes pozisaun husi sosiedade sivil no estudante sira tanba bele bolu ona atensaun nune’e orgaun sira mós bele foti desizaun ne’ebé bele aposta interese estadu.
Maibé, nia hatutan, tanba infrastrutura liga kapital Munisipiu, ba suku sira, no postu administrativu sira defisil tebtebes, nune'e deputadu sira presiza kondisaun hodi fiskaliza servisu governu nian tuir programa ne'ebé iha.
“Se ema koalia kona-ba estrada, bee-moos, buat sira ne’e presiza deputadu sira atu ba hodi sama atensaun ba governu,” dehan nia.
Deputadu Bankada Fretilin, Joaquim dos Santos hatete, sosa karreta ne'e laos ba deputadu sira maibé ba organizasaun orgaun soberanu hodi hala'o serbisu.
"Parlamentu sosa karreta la'os ba Deputadu, públiku tenke hatene, maibé sosa karreta ba organizasaun orgaun soberanu atu hala'o nia funsaun, ne'ebé bele sosa karreta Deputadu mak uza, (mandatu) hotu fó fila fali," nia dehan.
Deputadu ne’e hatutan, públiku mós presiza hatene katak to’o iha mandatu ida ne’e deputadu 30 resin mak la simu karreta, sira uza de’it karreta privadu.
“Problema dezde uluk Eis Prezidente Parlamentu Aderito Hugo nia tempu ne'e. Deputadu sira barak grupu ida Parlamentu la fó karreta, ida ne'e mós sira la husu ida, liu-liu opozisaun sira inklui Bankada Governu mós,” nia dehan,
Enkuantu, Xefe bankada Partidu Libertasaun Popular (PLP), Maria Angelina Sarmento hatete, kondisaun husi karreta ne’ebé daudauk ne’e nia uza sei di’ak hela, tan ne’e nia sei la simu kareta foun ne’ebé iha prosesu atu sosa.
“Karreta balun ne'ebé sei di'ak ita uza ida ne'e, la presiza hotu-hotu ba trata ho karreta foun. Se ha'u sente karreta ne'ebé Parlamentu fó mai ha'u uza kondisaun sei di'ak hela, ha'u prefere uza ida ne'e duké simu karreta foun enkuantu povu barak mak moris terus, iha situasaun difisil, atu loron ida haan dala ida mós susar,” dehan Angelina iha PN, Kinta (28/08).
Ba deputadu seluk husi bankada PLP, nia dehan, sei haree kondisaun husi karreta ne’ebé sira uza.
"Ami sei haree kondisoens karreta idaidak. Purezemplu hanesan ha'u nian, ha'u haree karreta nia kondisaun sei di'ak hela la nesesariu tenke troka ho karreta foun. Ha'u la hatene ho karreta sira seluk husi Deputadu seluk, se karik sira-nia kondisoens di'ak tanba sa ita la uza lai ida ne'ebé iha?," nia husu.
PR Horta apoiu, Alkatiri la kontra
Prezidente Repúblika, José Ramos Horta konsidera mós katak iha duni nesesidade atu sosa karreta foun.
"Ha'u la hatene falta karreta Parlamentu Nasionál nian. Agora, labele kada tinan lima tenke sosa karreta foun. Hanesan ha'u rona deputadu balun hatete ne'e laos karreta ba deputadu, ne'e karreta ba instuituisaun, Parlamentu Nasionál, atu halo servisu, entaun ne'e signifika karreta ne'e sosa maibé Parlamentu Nasionál nian," dehan PR Horta, Sesta (29/08).
Ho nune’e, Xefe Estadu ne’e hatete, bainhira mandatu remata karreta ne'e kontinua iha Parlamentu Nasionál.
"Ha'u hanoin sira husu tanba sira presiza, ha'u la problema ba ida ne'e," hatete nia.
Entretantu, Eis Primeiru Ministru no atuál Sekretáriu Jerál Partidu Fretilin, Marí Alkatiri lakohi atu konfunde ho despeza ne’ebé iha objetivu atu halo servisu ho osan ne’ebé hatama ba bolsu.
"Ema ko'alia buat ne'e imi tama iha sira-nia narativa deputadu 65 ne'e mak aat liu iha mundu, ministru sira troka karreta dala hira ona? Se dehan (deputadu) sira bele sa'e bisikleta ba halo fiskalizasaun entaun sosa bisikleta de'it ba sira, ka sa'e kuda ba halo fiskalizasaun, ka sira lalika ba halo fiskalizasaun, entaun saida mak sira lori mai plenária nune'e dehan saida mak loos, saida mak sala,” dehan Alkatiri, Kuarta (27/08).
Maske nune’e, tuir nia, PN tenke define loloos jestaun ba kareta ne’e.
Posibilidade fulan ne’e asina kontratu
Sekretáriu Jerál Parlamentu Nasionál, Edgar Sequeira Martins informa, prosesu akizasaun ba viaturas la’o hela iha Komisaun Nasionál Aprovizionamentu (KNA) no tenderizasaun iha ona rota final katak kuaze konklui ona.
"Ita espera iha fulan ida ne'e bele konklui, fulan oin mai, Setembru, bele asina kontratu par depois see mak manán projetu ne'e bele halo serbisu hodi hatama karreta mai Parlamentu Nasionál ba deputadu sira," informa Edgar, bainhira aprezenta orsamentu Parlamentu Nasionál nia ba tinan 2026, iha edifisiu Ministériu Finansas, Aitarak Laran, Sesta (22/08).
Tuir tarjetu, nia dehan, molok tinan 2025 remata karreta sira ne'e to'o ona iha Timor-Leste nune’e bele fasilita deputadu sira atu hala'o serbisu ho di'ak.
“Unidade viatura sira ne'e tuir númeru deputadu 65 ne'ebé mak iha Parlamentu. Ita hein CNA konklui ninia prosesu aprovizionamentu, see mak menan? mai husi nasaun ne'ebé? ne'e Parlamentu hatene simu karreta tuir espesifikasaun ne'ebé mak iha," nia dehan.
Orsamentu ba akizasaun karreta ne'e, nia informa tokon $4.2 resin, maibé depende ba prosesu aprovizionamentu.
“Kompaña ne'ebé mak manan ne'e nia manan ho orsamentu hira pur carro ne'e depende prosesu aprovizionamentu mak hatene. Klaru ke sei la gastu hotu orsamentu $4.2 milioens ne'e tanba kompañia barak mak sei konkore, orsida balun sei aprezenta presu ne'ebé mak ki'ik liu no mós juri sira iha CNA haree ida ne'ebé mak di'ak liu,” dehan nia.