Hakarak Rai Timor Livre Husi Rai-Seluk Nia Ukun, Saudozu Dusae Partisipa Iha Luta Featured

By Biografia Saudozu Eduardo de Deus Barreto “Dusae” Maiu 28, 2021 457
Saudozu Eduardo de Deus Barreto “Dusae”. Foto:Media sosial. Saudozu Eduardo de Deus Barreto “Dusae”. Foto:Media sosial.

DILI:Iha tinan 1975 saudozu Dusae partisipa iha luta hodi liberta rai, hanesan joven ida hakarak rai Timor livre husi rai seluk nia ukun. Ho nune’e, iha loron 20 fulan-Agostu tinan 1975 nia integra-an ba Forsa Armadas Libertasaun Nacionál Timor-Leste (FALINTIL) no nomeado hanesan Komandante Zona Ermera to’o 20 de Maiu 1976.

Saudozu Eduardo de Deus Barreto “Dusae”, moris iha tempu kolonizasaun portugueza nian, iha aldeia Aiceo, Suku Raimerhei, Munisípiu Ermera, iha loron 14 fulan- Agostu tinan 1951.

Iha tinan 1960, bainhira Saudozu foin halo ona tinan sia (9), nia husik hela nia aldeia no familia hotu hodi hahú nia estudu iha Colégio de “Infante Sagres” iha Maliana to’o hasai kuarta-klasse.

Hafoin halo estudu hotu iha Maliana, iha tinan 1965 Saudozu kontinua kedas nia estudu iha Semináriu Nossa Senhora de Fátima iha Dare. Hafoin ida ne’e, nia ingressa ba eskola téknika “Professor Silva e Cunha” iha Dili no ikus liu, remata nia estudu Kintu-Anu husi Liceu “Dr.Francisco Machado”.

Hafoin akaba nia estudu, saudozu sei haknar-an durante tinan ida nudar Professór de Posto Eskolár iha Atsabe, antes tama ba tropa iha fulan-Outubro tinan 1972. Iha tropa, saudozu hahú ho diviza nudar Primeiru Kabu Eskrituráriu iha Companhia Caçadores Númeru 31 iha Dili, no kontinua ho knar ida ne’e to’o tinan 1975, wainhira situasaun komesa manas entre forsa polítika sira altura ne’ebá ninian.

“Nudar foin-sa’e ida ne’ebé hakarak mós haree rai Timor livre husi rai-seluk nia ukun, Saudozu partisipa kedas iha luta dezde 1975. Ho nune’e, iha 20 de Agostu 1975 nia integra-an ona ba Forças Armadas da Libertação Nacional de Timor-Leste (FALINTIL) no nomeado hanesan Komandante Zona Ermera to’o 20 de Maiu 1976”,

Husi fulan-Maiu tinan 1976 to’o fulan-Dezembro tinan 1978, nomeadu fali hanesan Kolaboradór ba Komando Setór Fronteira Norte nian.

Depois de tinan hat (4) iha rezistência armada, ikus mai Saudozu hetan kapturasaun iha loron 3 fula-Abril tinan 1979 husi tropa invazora sira iha área Lulilau, Posto Administrativo Hatolia, Ermera no saudozu ba kastigu iha Likisa to’o tinan 1981. Saudozu nia kompañeiru balu ne’ebé kastigu hamutuk iha Likisa maka atual Ministru da Defeza, Sr. Filomeno Paixão de Jesus, Sr. Duarte Nunes no maluk balun ne’ebé liu ona ba Mundu seluk hanesan Saudozu Gabriel Ximenes “Fitun”, Saudozu Domingos Madeira, Saudozu Pedro Lemos “Teki” no Saudozu Ali Alkatiri, no sira seluk tan.

Hetan tiha liberade, iha tinan 1982 saudozu muda ba hela iha Dili hamutuk ho nia alin Abel Martins iha Kampung Alor no hahú konstroi fali nia vida liu husi servisu nudar voluntáriu iha Hospital Lahane. Mezmu hala’o ona nia moris nudar populasaun bai-bain, Saudozu nia determinasaun hakarak haree Timor ida ne’ebé ukun-rasik-an, halo nia ativu nafatin iha atividade rezistensia iha inimigu nia let.

Haree ba nia dedikasaun no entrega totál ba kauza ukun-rasik-an ne’e, husi fulan-Marsu tina 1984 to’o fulan-Agosto tinan 1987, nia hetan fiar nudar responsável prinsipal klandestina nian ba Rejiaun “Taci Feto”ou ‘’Rejiaun Hakmatek’’bainhira hari’i órgaun CRRN-CNRM.

Saudozu mós hola parte iha grupu ida hanaran Bolsa ba Resistência, ho nia membru balu maka Constáncio Pinto, Acácio Buras, Horácio Mau Meo, Hilário Magalhães, Armando “Fitun”,Eusébio Salsinha, António Aitahan Matak, Duarte Nunes, Agostinho de Deus, Gregório Saldanha, Paulino Monteiro, Matias Gouveia ( Enf.) nomós Pedro Nunes “Keri Laran Sabalae”.

Entre tinan 1987 no 1990, nomeadu hanesan Vice-Responsável Órgaun Diretivo Regional “09” Ermera. Durante períodu ne’e nia laran, ho participasaun no dedikasaun ativa no lideransa Igreja Katólika iha Regiaun, liuliu ho Padre Mário Belo, konsege hamoris “Caixas ka Nucléos” rezistência nian iha suco ida-idak iha rejiaun Ermera.

Bainhira Maun Boot Kay Rala Xanana Gusmão hamosu despartidarizasaun das FALINTIL iha ai-laran, Iha 20 de Agostu 1987, Saudozu Dusae ho nia kolega sira organiza hodi entrega sinál de kompromisu populasaun Ermera nian ba luta-ukun-rasik-an liu husi  entrega minarai massa ida ho 40 litros nebe hakerek iha massa lolon naran ‘’Ermera’’. Ne’e sinál ida hatudu ba Maun Bo’ot Xanana katak iha Ermera sei iha grupo balun ne’ebé maka fiél nafatin ba ideal auto-determinasaun no ukun-rasik-an nian.

Hodi fó seguimentu ba ida ne’e, iha Abril 1991, Saudozu hamutuk ho Sr. Padre Mario Belo no nia kolega rezistênsia sira hanesan Domingos Madeira “Malorek/Run Batar”, Armando Evangelista Salsinha “Hartono” no João de Jesus Soares Varela “Relvas” no sira seluk tan, konsege organiza no akompaña Komandante em Chefe das Falintil Kay Rala Xanana Gusmão nia dezlokasaun to’o Ermera hodibuka hatene no konfirma determinasaun povu Ermera nian ba kauza ukun-rasik-an ninian.

Hafoin Maun Bo’ot Xanana nia Kapturasaun, Saudozu Dusae kontinua ativu nafatin ho nia kolega sira hodi kolabora ho Chefe Conselho Executivo Frente Armada no Frente Clandestina nian, Saudozu Nino Konis Santana, durante nia prezensa iha Ermera dezde Dezembru 1993 to’o nia mate.

Iha Saudozu Nino Konis Santana nia tempu, Saudozu Dusae nomeadu tan fali nudar responsável prinsipal rezistência klandestina nian iha Ermera, ho Sr. Vitor dos Santos “Clinton” no Saudozu Gabriel Ximenes “Fitun” hanesan hanesan Primeiru no Segundu Vice.

Liu husi estrutura ida ne’e,sira kolabora hamutuk no nia kolega sira seluk hodi apoia Saudozu Konis no Komandante ‘’Dudu” atu haforsa rezistência Armada iha Fronteira Norte.

Ho esforsu sira ne’e hotu, entre períodu 1997-1998, Estrutura CNRM-CNRT iha Ermera nian aumenta metin ba bei-beik tun to’o iha baze. Iha plena okupasaun, iha 1998, Estrutura Sub Regiaun 7 Dezembro to’o Estrutura Zona 5, konsege organiza populasaun hodi halo manifestasaun bo’ot ida iha Dili kontra okupasaun Indonezia.

“Kuandu tama ona ba tinan 1999 no situasaun ne’ebé aumenta manas ba beibeik, Saudozu Dusae ho nia kolega sira hatudu pragmatizmu no maturidade iha luta, atu bele kria situasaun hakmatek no labele sakrifika povu barak nia moris”,

Ho nune’e, iha Fulan-Marsu tinan 1999, Estrutura CNRT Sub Rejiaun 7  Dezembro, organiza reuniaun ida ho Líder pro-otonomi sira atu oinsá garante estabilidade no paz iha Ermera. Nune’e parte rua konkorda hodi forma organizasaun ida naran Forum Dialog Masyarakat Ermera (FODIMER). Maibé inimigu ne’ebé aumenta agresivu ba beibeik konsege estraga tia hotu iniciativa diak sira ne’e, no to ikus violénsia, terrór no destruisaun maka domina iha Ermera.

Komu hetan deskonfiansa makás husi forsa okupante ba ninia atividade klandestina no nia papel nudar líder klandestina iha Ermera, iha tinan 1999 Saudozu Dusae hetan kapturasaun no dadur tia iha Sela Polísia Gleno no Transfere tutan ba Komarka Gleno.

Wainhira konsulta popular liu tia, Sadozu konsege halai sai no sés ba Ai-laran to situasaun normal fila fali.

Hafoin retirada Indonezia nian no durante períodu tranzisaun iha UNTAET nia tempu, Saudozu Dusae sei ativu iha CNRT to’o iha altura ne’ebé estrutura rezistência ne’e nabén tia, hodi hamosu multipartidarizmu, prepara-an ba eleisaun demokrátika. Komu sidauk hola parte iha Partidu ida iha momentu ne’ebá, Saudozu Dusae fila fali ba Povu Bai-bain, kontinua prienxe tempu ukun-an iha liur deit.

Mezmu iha liur, Saudozu kontribui nafatin ho maneira seluk, liu husi sai mós fundadór ida ba Lar Bom Samaritano iha Lauala ne’ebé fó mahon ba oan-kiak sira, sai fundadór ida mós ba eskola téknika ‘’ETIKA’’ ne’ebé agora muda naran ba ETCI nudar instituisaun akadémika ida ne’ebé foka ba dezenvolvimentu kafé, no fundadór mós ba Eskola Sekondária Nino Konis Santana iha Gleno.

Iha tinan 2007, Kuandu Maun-Bo’ot Kayrala Xanana Gusmão mai ho hanoin atu harii Partidu ida rasik ho naran CNRT (Rekonstrusaun), nia halibur fila-fali membru husi estrutura rezistensia balu ne’ebé iha liur hela, prepara-an hodi ba kontesta eleisaun 2007. Iha ne’e maka Saudozu Dusae tama fila fali ba cena polítika Timor ninian nudar fundadór ida mós ba Partidu CNRT, ho misaun foun iha era ukun-rasik-an.

Ho rezultadu eleisaun iha 2007, Saudozu hala’o fali knar foun nudar reprezentante povu iha Parlamentu Nacional no kontinua nune’e durante dékada ida resin to’o mai 2018. Hafoin ida ne’e, nomeadu fali nudar membru Konselhu de Estadu hodi fó hanoin lisuk ba Prezidente da Repúblika kona-ba kestaun sira ne’ebé defini vida nasaun ninian.

“Depois liu tia dalan naruk sira ne’e hotu, semana rua liu ba, Saudozu sente pela primeira vez atake kardíaku/jantung iha nia uma iha Gleno, situasaun ne’ebé obriga família tenki lori nia halai ba Hospital. Haree ba kondisaun ida ne’ebé alarmante, médiku deside lori mai Dili atu bele hetan tratamentu intensivu. Liu tiha semana ida, mediku sira akonsella para lori ba kontinua tratamentu iha Jakarta hodi bele halo intervensaun ho diak liu tan”.

Antes sai ba Jakarta iha loron  23 fulan-Maiu tinan 2021, Saudozu rasik la hatudu sinál preokupante. Nia rasik konfiante lós katak buat hotu sei lao ho diak, halo família no amigus tomak senti laran-metin.

Derepente, iha Kuarta-feira parte dader loron 26 fulan-Maiu, hetan fali notísia xokante ida katak Saudozu fila tiha ona ba Aman-Maromak, apezar de parte difisil liu husi ninia tratamentu ne’e halo hotu tia ona.

“Notisia ida ne’ebé difisil tebes atu aseita, maske ita hatene katak ida ne’e ita hotu nia dalan. Situasaun infelíz ida ne’e halo Família lakon nia ai-hun ida ne’ebé fó mahon ba hot-hotu, Amigus sira lakon belun bo’ot ida, Komunidade lakon nia lider ida no Nasaun lakon nia Ás-wain ida”.

Se maka koñese diak Saudozu Dusae, hatene katak nia ema ida ne’ebé firme iha nia prinsípiu, kroat iha nia lia-fuan, gosta halibur ema hotu,maibé prontu hakat mesak kuandu presiza.

Saudozu bá husik hela nia ferik-oan, Señora Liberata, ho oan nain sia (9) no bei-oan sira, familias, amigus no parente sira hotu.

Saudozu Eduardo de Deus Barreto “Dusae”, Ó lao ona to’o rohan, maibé ó sei hela iha ami hotu nia hanoin no ami hotu nia laran, para sempre.

Deskansa ho hakmatek iha Reinu Lalehan...!

Ikus liu, Família Enlutada hato’o sira nia apresiasaun ás ba Comandante em Chefe, Maun Bo’ot Kayrala Xanana Gusmão, no saudozu nia kolega Veteranus sira hotu.

Hato’o Agradesimentu profundu ba Estadu Timor-Leste, ba Partidu CNRT, ba Amigos no Parentes sira, ba hotu-hotu nia apoiu, orasaun, kariñu no soldariedade ba família iha momentu triste ida ne’e.

Tamba limitasaun do tempo, maluk barak nia naran la tode mensiona iha Biografia ida ne’e. Maibé sei buka kompleta liu tan iha futuru hodi halo livriñu nudar rekordasaun ba Futuru.

 

Rate this item
(0 votes)

Independente Digital TV