Lorloron, nia inan, Fernanda Freitas, hateke ba nia oan feto ne’e ho pasensia. Ho liman ne’ebé hahú kolen, nia hiit Eviana nia isin atu haan, hariis, ka atu tuur netik hodi sadere nia isin.

“Nia moris mai di’ak hela, maibé depois fulan neen nia liman kleuk, ain kleuk, labele koalia,” dehan Fernanda iha dada-lia ho Jornalista Jornal INDEPENDENTE, foin lalais.

Eviana moris iha 20 Outubru 2016, oan dahuluk husi Fernanda Fernandes no Julito Martins, ho maun-alin na’in haat seluk: Zefania Martins (7), Casmiro Martins (5), Olandina Martins (2), no Agustinho Martins (1).

Sira hela hamutuk iha kios ho medida metru 4x6, iha area Kampung Baru, Dom Aleixo. Lorloron Fernande tenke hein mesak nia oan feto ne’e, enkuantu nia laen ne’ebé nu’udar badaen tenke ba servisu.

Dezafiu iha hamnasa kiik nia kotuk

Familia ne’e ninia rutina nakonu ho dezafiu. Bainhira Eviana hakarak haan, nia inan tenke fó haan ho neneik, tanba nia liman karuk paralizadu kompletamente, no nia liman loos bele book an uitoan.

Bainhira hakarak hariis, nia inan kous nia ba kadeira masa kik. Dala-ruma Eviana tanis de’it la ho lian bainhira sente moras ka hamlaha.

“Lorloron kous de'it, tanba nia tuur la kleur nia kois tuun monu tiha ona, ita liman lalais ita kaer metin nian, ne'ebé susar ba nia atu tuur metin, nia so dolar de'it. Dala-ruma ha'u kous nia labele tanba nia alturas, entaun ha'u hatoba nia iha kulsaun leten mak fó hann nia," nia konta ho oin triste.

Familia ne’e esforsu maka’as ona. Dezde tinan 2017, sira sosa kadeira roda ne’ebé faan iha loza Xina ho folin $20, maibé aat lalais de’it. Daudauk ne’e Eviana so bele toba de’it iha kulsaun, la ho kadeira roda ne’ebé di’ak.

Lian husi kios kiik

Ho kondisaun ida ne’e, Eviana nia inan husu apoiu ba parte oioin, inklui Ministériu Solidariedade Sosial no Inkluzaun (MSSI), ho esperansa katak nia oan bele hetan kadeira roda tuir ninia nesesidade.

“Durante tinan sia la hetan apoiu husi governu," nia dehan.

Iha tinan 2018, familia lori Eviana ba tuir terapia iha Sentru Nasional Rehabilitasaun. Maibé tuir familia, laiha mudansa ba Eviana nia kondisaun no nia mós la hetan kadeira roda.

Eviana nia tian, Fátima Martins Tilman, ne’ebé mós hela besik, hato’o ninia tristeza ba kondisaun ne’ebé nia subriña hasoru.

Iha tinan 2024, Fatima hola inisiativa hodi sosa kadeira roda iha loza Xina ho folin $45 atu nia subriña bele uza. Maibé kadeira roda ne’e aat lalais de’it.

"Durante ne'e ami haree laiha ema atu tau-matan ba nia, hanesan fó kadeira roda ida ba nia nune'e ajuda nétik nia, tanba durante ne'e nia toba loos de'it. Dala-ruma nia inan-aman sira sai ba fatin ruma, entaun bolu ha'u mak mai hein nia," nia dehan.

Tuir Xefe Suku Komoro, Eligio José da Silva Marçal, Eviana seidauk resjitu iha listra ema ho defisiensia suku Komoro nian.

"Xefe Aldeia la foti lista ne'e mai ita, ita ladun koñese, no família rasik de'it mós la ba aprezenta iha suku,” dehan nia hodi afirma katak, nia parte sei buka tuir informasaun ne’e.

"Informasaun husi ita-boot ha'u husu tuir, pasti ha'u sei ba, depois ita haree tiha hotu mak ita foin halo kontaktu. Ita bele pasa informasaun ne'e ba parte MSSI no mós Sentru Nasionál Rehabilitasaun, nune'e sira mai mós ita mak lori ba tanba ita hatene tiha ona,” Xefe Suku ne’e hatete.

Esperansa pedasuk

Diretór Jerál Sentru Nasionál Rehabilitasaun, Alexandre Morais rekoñese katak Eviana rejista iha baze dadus ba terapia nian iha tinan 2018.

"Iha loron 10 Outubru 2024 sira mai duni sukat ona nia kadeira roda, no kadeira roda halo tiha ona, maibé telefone ba família sira simu mais la mai foti,” nia dehan.

Alexandre esplika, kada ema ne’ebé atu simu kadeira roda tenke liu husi asesmentu sosial no sukat mós sira-nia kondisaun fiziku, tanba kualker dispozitu asistensia tenke bazeia ba sira-nia kondisaun isin no seguransa.

“Kadeira roda sira ne'e laos hanesan kadeira roda sira sosa iha apotik sira ne'e laiha, ne'e kadeira roda ne'ebé própriu ba sira duni,” Alexandre esplika.

Diretór ne’e promete atu haruka nia ekipa hodi halo akompañamentu no haree fila fali Eviana ninia kondisaun.

“Tanba ne'e ami-nia pasiente, ami rejistu tiha ona iha baze dadus," katak nia.

Entretantu, Diretór Nasionál Pesoas Portadores Defisiensia, Ministériu Solidaridade Sosiál no Inkluzaun, Domingos Hendriques Maia husu ba familia atu hato’o proposta ofisial ida ba MSSI.

“Ha'u hanoin família bele halo proposta simples ida haruka ba iha ministériu, liu-liu Diresaun Nasionál Pesoas Portadores Defisiensia nune'e bele ko'alia ho Sentru Nasionál Rehabilitasaun oinsá bele fó apoiu gratuita kadeira roda, laiha problema, se karik familia presiza," nia hatan.

Laos de’it kona-ba kadeira roda

Iha kios kiik ne’e, Fernanda la ezije buat barak. Nia hakarak de’it atu nia oan feto ne’e bele tuur ho konfortavel iha kadeira roda, sai ba liur hodi sente anin fresku, haree mundu iha liur ne’ebé durante tinan sia ne’e nia bele haree hetan de’it husi kakuluk uma.

“Ha’u husu ba governu pelumenus tau-matan ba ha’u-nia oan. Nia labele toba de’it iha kulsaun ne’e, nia mós presiza haree rai iha liur,” dehan nia hodi hamaus nia oan feto ne’e nia fuuk.

Eviana sei latan ho hakmatek, maibé nia matan lakan bainhira nia inan temi ninia naran. Iha isin kiik ne’ebé laiha kbiit ne’e nia kotuk, rai forsa boot ida—forsa atu reziste, no esperansa simples ida: kadeira roda ne’ebé bele lori nia hodi haree mundu.