Mark-up iha projetu Ministériu Saude? Ministra Elia hili ‘nonook’ Featured

By Agustino Gama Novembru 06, 2025 188
Ministra Saude Ministra Elia dos Reis Amaral. Foto:Dok. Ministra Saude Ministra Elia dos Reis Amaral. Foto:Dok.

DILI: Bainhira públiku tau atensaun ba alegasaun mark-up projetu Fornesimentu Limepza no Lavandaria Ministériu Saude nian, Ministra Elia dos Reis Amaral hili atu nonook no desvia jornalista nia pergunta relasiona ho karta ofisial husi Komisaun Anti Korrupsaun ba ministeriu ne’ebé nia lidera.

Akontesimentu ne’e akontese iha Kuarta (05/11), bainhira Ministra Elia marka prezensa iha debate jeneralidade ba Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2026 iha Parlamentu Nasionál, hamutuk ho Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão no membru governu sira seluk.

Iha oportunidade ne’e, jornalista koko husu konfirmasaun relasiona ho karta husi Komisaun Anti Korrupsaun (KAK) kona-ba alegasaun mark-up iha projetu limpeza no lavandaria. Maibé bainhira Jornalista Jornal INDEPENDENTE husu, Ministra Elia rekuza no koko hodi desvia atensaun.

"Sim, ah… INDEPENDENTE, ha'u la halo intervista ho ita-boot," dehan Ministra ho lian evazivu, bainhira hasoru iha resintu Parlamentu Nasionál (PN).

Maske jornalista koko fali hodi husu resposta, Ministra nafatin lakohi ho fó esplikasaun. Ate nia mós ataka kredibilidade media no subliña katak nia lakohi hatán ba notísia ne'ebé nia sente 'la tuir' nia hakarak.

"Ida ne'e ha'u la hatan. Ita-boot husi KAK ka? aah, INDEPENDENTE ne'e ha'u la hatan. Hakarak sai media kredivel labele inventa titlu iha jornal," dehan Ministra ne’e.

La to’o iha ne’e, Ministra mós kritika redasaun Jornal INDEPENDENTE atu muda titlu notisia ne’ebé públika ona kona-ba envolvimentu Ministériu Saude iha kazu alegasaun mark-up refere.

"Ha'u lakoi intervista ho imi, ha'u ko'alia  ho Timor-Post deit, la fó komentariu ba imi, imi gosta posting la jelas,” dehan Ministra ne’e.

Tuir observasaun iha terenu hatudu katak Ministra Elia nakloke liu hodi hatan ba pergunta husi media seluk, maibé konsistente desvia pergunta husi Jornalista INDEPENDENTE.

Ministra Elia nia silensia ne’e aumenta pergunta boot ba públiku, liu-liu hafoin KAK ofisialmente haruka karta ba MS hodi husu klarifikasaun no dokumentus relasiona ho projetu ne’ebé deskonfia iha problema ne’e.

To’o notisia ne’e hatuun, parte MS seidauk fó resposta ofisial kona-ba karta husi KAK, valor projetu, no mós pasu sira ne'ebé sei foti atu halo akompañamentu ba alegadu irregularidade sira.

Bainhira públiku hein klareza, Ministra nia silénsiu ne’e hametin de'it suspeisaun katak projetu Limpeza no Lavandaria ne'e la'ós de'it erru administrativu ida, maibé hanesan sinál inisiál ida husi prátika korrupsaun ne'ebé mak daudaun ne’e instituisaun estadu nian ba kombate korrupsaun investiga hela.

Molok ne’e, Diretór Investigasaun Kriminal, Komisaun Anti Korrupsaun (KAK), José Verdial informa, KAK rejista ona informasaun relasiona ho projetu limpeza iha MS no haruka ona karta ba ministéiu refere.

"Kona-ba ida ne'e, agora dadauk prosesu, ita haruka ona karta ba iha Ministériu Saúde, ita hein Ministeriu Saúde fó resposta,” dehan Diretór ne’e ba Jornalista Jornal INDEPENDENTE, iha nia knar-fatin, Farol, Segunda (20/10).

KAK, nia dehan, haruka karta desde Jornal INDEPENDENTE halo públikasaun ba kazu refere.

“Iha fulan kotuk, espera katak iha tempu besik sira fornese dokumentus sira ne'e mai par ekipa sira ba halo ona servisu," dehan José.

Konteudu ba karta ne’e, nia dehan, KAK husu MS atu oferese dokumentus kona-ba prosesu sira ba projetu fornesimentu servisu limpeza no lavandaria.

"Tanba informasaun sira publika iha media ne'e sei la to'o, ita labele uza ita-nia analiza katak ne'e loos ona, maibé tenke halibur dokumentu sira, ita halo komparasaun no haree ba iha prosesu aprovizionamentu sira ba projetu refere," nia dehan.

Normalmente, nia dehan, bainhira iha prosesu averiguasaun mak iha indisiu korrupsaun, KAK haruka kedas ba Ministeriu Publiku hodi halo auto-inkeritu.

Kazu alegasaun mark-up

Entretantu, bazeia ba dokumentu kontratu ba projetu Fornesimentu Servisu Limpeza no Lavandaria Ministériu Saude nian hatudu aumentu orsamentu ne’ebé drástiku, husi $187,195 iha 2024 sa’e ba $410,400 iha 2025, ka sa’e pursentu 119.

Ezemplu simples ida, folin deterjente Rinso ne’ebé sa’e husi $2,400 ba $9,600 ba tinan ida, hamosu deskonfiansa ba pratika mark-up.

Tuir kontratu, kompaña ne’ebé manan projetu oferese servisu limpeza no lavandaria ba edifisiu sira iha Ministériu Saude (MS) kompostu husi: Palacio das Cinzas Kaikoli, Servisu Sentral tuan no Edifisiu DNASH, edifisiu ex SPK Lahane A/B, no Armajen Bebora.

Iha tinan 2024, MS estabelese kontratu ho kompaña Evip-Marel, Unipesoal Lda. ho durasaun tinan ida, hahú husi 01 Maiu 2024 to’o 30 Abril 2025, ho kustu total ba projetu ne’e $187,196.

Hafoin kontratu ho kompaña Evip-Marel, Unipesoal, Lda., remata, iha 19 Agostu 2025, MS asina tan kontratu ho kompaña Evip Marel II, Lda. ho durasaun tinan ida, hahú husi 01 Agostu 2025 to’o 31 Jullu 2026.

Prosesu pagamentu ba projetu ne’e halo dala rua. Etapa dahuluk, sei selu $171,000 husi OJE 2025, no sei kompleta $239,400 iha OJE 2026.

Ho nune’e, tuir kontratu ho númeru RDTL-MS-UAC-KP-25-030 A, ne’ebé asina husi Ministra Elia ho Diretór kompaña Evip Marel II, José Antonio Pape Granadeiro ne’e, total valor kontratu mak $410,400.

Bazeia ba valor total husi kontratu tinan 2024 no 2025 ne’e hatudu aumentu ne’ebé atinze liu pursentu 119. Maske iha aumentu ne’ebé maka’as, maibé laiha espansaun signifikativa ruma ba servisu sira. Númeru traballadór, tipu servisu, no sasán limpeza nian relativamente hanesan nafatin, só folin unidade nian mak aumenta maka’as.

“Se ita haree, laiha aumentu signifikante. Sasan hanesan, nia kuantidade mós kuaze atu hanesan, maibé nia folin sa’e maka’as,” dehan fonte konfirmadu ida ne’ebé lakohi públika ninia identidade.

Husi Rinso to’o fatin soe foer

Bazeia ba rezultadu husi peskiza dokumentus kontratu nian hatudu ezemplu oioin husi aumentu sira ne'ebé maka'as tebes:

  • Rinso/Daya: husi $2,400 iha 2024 sa’e ba $9,600 iha 2025.
  • Sasan laos konsumivel (ladder, karpet, fatin lixu, farda): husi $15,840 sa’e ba $46,020.
  • Consumables (ekipamentu limpeza annual: aisar, hena pel, mop, boraxa, nst.): husi $27,960 haksoit ba $75,300.
  • Ekipamentu iha li’ur (mangueira bee nian, mákina tesi du'ut, sapatu seguransa nian, nst.): husi $23,172 sa’e ba $62,640.
  • Material ekipamentu bee nian (mangueira wastafel, torneira, soket, nst.): husi $8,505 sa’e ba $32,400.
  • Kategoria ‘bazeia ba orden servisu’: husi $100 de’it iha 2024 bubu sa’e ba $33,300 iha 2025.

Folin ne'ebé sa'e maka'as ne'e konsidera la rasionál tanba sasan balun nia folin aumenta dala haat iha de’it tinan ida nia laran.

Rate this item
(0 votes)

Independente Digital TV

Follow us on Facebook

Kalendariu Notisia

« November 2025 »
Mon Tue Wed Thu Fri Sat Sun
          1 2
3 4 5 6 7 8 9
10 11 12 13 14 15 16
17 18 19 20 21 22 23
24 25 26 27 28 29 30