Alterasaun Lei Eleitoral, PN Halo Konfirmasaun Votus, PR Tenke Promulga Featured

By Aquino Gomes Marsu 20, 2023 347
Prezidente Repubika Jose Ramos Horta. Foto:Media PR. Prezidente Repubika Jose Ramos Horta. Foto:Media PR.

DILI: Maske Prezidente Repúblika José Ramos Horta veta ona alterasaun Lei Eleitoral, maibé bainhira Parlamentu Nasionál halo de’it afirmasaun votus no haruka fila ba Prezidente Repúblika, Xefe Estadu ne’e tenke promulga.

Jurista, Alexandre Corte-Real hatete, kuandu Prezidente Repúblika veto alterasaun Lei eleitorál no haruka mai parlamentu nasionál sei iha alternativu hodi foti liu husi plenária.

“Se sira hakarak mantein diploma lejizlativu ne'ebé naton sira aprova haruka ba Prezidente Repúblika, depois veto, entaun sira tenke konfirma votu atu haruka ba Prezidente Repúblika bele promulga, dehan nia iha areadores Universadade Nasionál Timor Lorosa’e (UNTL), Sesta (17/03).

Alexandre dehan, konfirmasaun votu depende ba Parlamentu Nasionál, tanba regras konstitusionais iha artigu 88 regula katak parlamentu nasionál halo konfirmasaun votu iha loron 90 nia laran.

“Iha loron 90 sira atu halo konfirmasaun votu atu liu sira tenke 2/3 sobre 65 deputadu ne'e, votu tenke maioria absoluta,  mak foin  bele haruka ba Prezidente Repúblika, iha loron-ualuatu halo promulgasulgasaun,” nia relata.

Nia haktuir, maibé membru Parlamentu Nasionál la to'o votu 33 ne'e, entaun diploma ne'e labele haruka ba ona Prezidente Repúblika, tanba la prienxe kourum 2/3. Entaun Eleisaun Parlamentár mai nee uza de'it Lei eleitorál ne'ebé mak ein-vigór hela.

“Tanba artigu 88 konstitusaun ne'e veto alterasaun Lei eleitorál, Prezidente Repúblika uza ninia kontrolu polítika. Tanba antes nia hola desizaun nia lee tiha ona diploma ne'e, parese artigu balun ke nia sente preokupa katak tuir nia versaun ne'e la di'ak, tanba nee mak nia veto,” nia informa.

Nia fó ezemplu iha  alterasaun lei eleitorál iha medidas foun neebé mak introdus hanesan sentru votasaun paralelu, votus liu husi postal, tuir Prezidente repúblika veto polítika nee bele loos, tanba tempu atu ba eleisaun hela fulan-rua de'it ona no  kalendariu ba eleisaun fó sai hotu ba públiku katak 21 Maiu 2023 eleisaun.

Iha 18 abril tenke hala'o ona kampaña, entaun sei iha mudansa sira ne'e tuir Prezidente Repúblika bele pertuba kalendarizasaun, entaun ida-ne'e halo Prezidente Repúblika veto.

“Agora Parlamentu nasionál nia kompeténsia halo fali votu konfirmasaun durante loron 90 nia laran, maibé labele to'o loron 90, kle'ur demais no eleisaun mós liu tiha ona,” nia relata.

Nia afirma, Parlamentu Nasionál halo konfirmasaun tuir Prezidente Repúblika hodi hasai Sentru votasaun paralelu no votu liu husi postal, entaun di'ak liu lalika halo ona konfirmasaun votu, entaun husik de'it ona, nafatin uza lei Eleitorál anterior ne'ebé ein-vigór hela.

“Tanba lei Eleitorál agora ein-vigór la  produz medidas foun sira ne'e, uluk ita uza ida-ne'e hodi hala'o eleisaun parlamentár no la di'ak hela, hanoin laiha problema se parlamentu la konsege, ita uza nafatin lei Eleitorál agora,” tenik nia.

Nia sublina, Prezidente Repúblika parese veto alterasaun Lei eleitorál ne'e tanba eleisaun besik liu ona atu órgaun eleitorál hanesan STAE no CNE atu halo preparasaun hodi implementa medidas foun sira ne'e.

Maibé Parlamentu Nasionál ho governu introdus sentru votasaun paralelu iha razaun, maibé sira seidauk iha peskiza klaru katak taxa partisipasaun menús la'ós katak sira iha Dili mak fila ba munisipiu orijen hodi tuir eleisaun.

Tanba ema barak mós dala ruma fila ba nia munisipiu orijen maibé iha uma de'it, tanba ne'e konfirma ho dadus halo klaru, taxa partisipante eleisaun menus, sira iha Dili la bá foho ida-ne'e ita seidauk hatene loos,” nia sublina.

Nia reforsa, maibé ida-ne'e parese Governu nia hanoin atu introdus medidas foun atu eleitor sira fasil halo eleisaun, agora kompeténsia Parlamentu Nasionál atu halo votu konfirmasaun.

“Bainhira sira halo votu konfirmasaun haruka fali diploma ne'e ba Prezidente Repúblika, loron-ualu tenke promulga ona no haruka ba jornál da Repúblika hodi públika tanba direitu veto ne'e dala ida de'it tuir Konstitusaun, ida-ne'e konstitusaun mak manda laiha tán argumentu bar-barak,” nia informa.

Molok nee, Sekretária Meza Parlamentu Nasionál, Lídia Norberta dos Santos hatete, enkontru  konferensia lider bankada foti ona desizaun ba alterasaun lei eleitoral neebé mak Prezidente repúblika veto tiha ona.

“Ohin ita iha reniaun lider bankada, segunda-feira (ohin), importante liu mak ita sei iha nova apresiasaun ba alterasaun lei eleitoral neebé mak Prezidente repúblika veto,” dehan nia, iha Parlamentu Nasionál, kinta (16/3).

Nia haktuir, Prezidente repúblika nia mensajen ba veto alternativu ba proposta lei númeru 50/V(5a)-alterasaun dalimak lei númeru 6/2006, 28 dezembru, Lei Eleitorál  Parlamentu Nasionál iha razaun barak.

“Neebé mak fundamenta hodi halo veto nee, ami sei la koalia kona-ba sentru votasaun paralelu nee tuir Prezidente repúblika nia persepsaun katak ladun loos,  ida nee ami sei la koalia, tanba segunda-feira iha plenária mak foin pontu de vista ba deputadu sira hotu,” nia hateten.

Maibé atu esplika deit katak bainhira Prezidente repúblika uza nia kompetensia tuir artigu 81, numeru 1 kontituisaun repúblika nian, entaun Parlamentu nasional kaer ba ida-nee,  tuir kompetensia parlamentu nasionál nian hatuur iha rejimentu iha artigu 115 nian.

“Iha neebé ita tama ba prosesu renovasaun, bainhira iha prosesu nova apresiasaun, iha nee ita haree katak dentru loron 90 deputadu sira tenke halo nova apresiasaun  hahu husi loron neebé mak Prezidente republika veto,” tenik nia.

Nia informa, agora iha nova apresisaun nee rasik artigu 116 rejimentu parlamentu nasionál ezije atu tenke iha prezensa husi 2/3 deputadus katak votu maioria absoluta, ekivale 33 deputadus,  ezijensia sira tenke hetan atu bele haruka proposta lei nee ba Prezidente repúblika.

Partidu Ida ho Lista Rua,

Jurista: “Se TR Duvida, Sira Bele Hela Hotu”

Husi: Aquino Gomes

DILI: Partidu Frente Mudansa bele ameasadu la partisipa iha eleisaun bainhira Tribunal Rekursu duvida ba lista kandidatura rua ne’ebé sira aprezenta.

Jurista Alexandre Corte-Real hatete, Tribunál Rekursu hanesan ultima instansia atu bele halo aprovasaun hodi hetan estatutu juridika partidu Frente Mudansa nian.

“Normalmente Tribunál kuandu hetan estatuto ida, nia tenke haree partisipasaun ne'e oinsá lista ne'ebé mak aprezenta ne'e liu husi kongresu ka konferensia ka oinsá, ida-ne'e normalmente Tribunál sei haree ida-ne'e. Bele estrutura laliu konferensia ka kongresu, maibé mosu,” dehan nia, iha areadores Kompuz Sentrál Universidade Nasionál Timor Lorosae (UNTL), Sesta (17/3).

Deputadu Primeiru Lejizlatura Alexandre dehan, iha Lei Partidu politiku dehan katak kada tinan-lima, Partidu politiku tenke halo Kongresu nasionál ka konferensia nasionál hodi hetan lejitimidade atu tuir eleisaun.

“Agora lista kandidatura rua ne'ebé mai husi  Frente Mudansa ida-ne'ebé liu husi Kongressu ka konferensia, tanba lista rua ka'er estatutu partidu ida, Tribunál dúvida, sira nain rua bele hela hotu,” tenik nia.

Nia haktuir, Tribunál seidauk determina lolos, atu fó estrutura ne'ebé mak iha lejitimidade hodi lidera partidu Frente Mudansa, tanba Partidu polítiku ida mosu tenke, estrutura ida liu husi kongresu ka konferensia,  la'ós ba estrutura rua.

“Purtantu sira na'in Tribunál dúvida, sira na'in rua bele hela hotu, se Tribunál la dúvida, Tribunál sei fó ida ne'ebé iha lejitimidade, atraves prosesu Demokrátiku iha Kongressu ka Konferensia hodi hamosu estrutura,” nia informa.

Nia reforsa, tanba sira iha estatutu hanesan maibé hamosu dupla estrutura, tuir jurista haree, Tribunál sei haree didi'ak tuir lei partidu polítiku no lei eleisaun parlamentár sira na'in vale hotu ka la'e, maibé sira na'in rua labele vale hotu, tanba sira na'in rua kaer estatutu ida de'it.

“Tribunál deside entre sira na'in rua ida, entaun sei haree ba akta, eleitu husi kongresu ka konferensia, maibé lista husi Ricardo Nheu ho Egidio de Jesus mak Tribunál desidi la vale hotu, entaun Frente Mudansa sei la tuir eleisaun Parlamentu Nasionál,” nia informa.

Nia salienta, tanba Tribunál dúvida ba sira-nia ezijensia, ka'er estatutu partidu ida, maibé estrutura kandidatura rua kedas.

“Maibé Tribunál Rekursu desidi sei haree liu ida-ne'ebé mak liu husi kongresu nasionál, agora ita hein de'it, Tribunál atu deside hanusa, ha'u uluk haree estrutura na'in rua han malu iha partidu laran,” tenik nia.

Molok nee, Prezidente Tribunal Rekursu (PTR) Deolindo dos Santos hateten, hafoin Tribunal Rekursu termina nia prazu loron 30 nian ba aprezentasaun lista kandidatura,

Nia dehan, partidu hamutuk 18 ne'ebe submete ona lista kandidatura ba Tribunal Rekursu ho sira nia lista kandidatura hamutuk 19, tanba akontese partidu Frente Mudansa (FM) mak aprezenta sira nia lista kandidatura ho versaun iha rua (2).

“Iha partidu 18 mak Tribunal Rekursu simu hotu ona sira nia lista kandidatura, maibe lista kandidatura ne'e iha 19, tanba akontese partidu Frente Mudansa mai ho sira nia lista rua, entaun lista rua husi Frente Mudansa ne'e orsida Tribunal Rekursua sei tetu liu husi plenária iha prosesu oin mai dentru loron 10 nia laran hodi desidi,” dehan nia, iha  edifisu Tribunál Rekursu, Kaikoli, kuarta (15/03).

Nia hatutan, partidu Frente Mudansa aprezenta lista mai Tribunal Rekursu ho versaun rua, ida aprezenta lista husi Eis Prezidente Frente Mudansa, Elidio de Jesus no lista seluk aprezenta husi Atual Prezidente Frente Mudansa, Ricardo Cardoso Nheu.

Nia dehan, partidu Frente Mudansa aprezenta lista iha versaun rua, tanba ne'e, posizaun Tribunál Rekursu  sei verifika lista rua ne'e, husi verifikasaun nee mak Tribunál sei deside halo apresiasaun hodi bele konkore ba eleisaun.

“Tribunál sei apresia depois Tribunál sei deside tanba klaru ke partidu ida labele iha lista rua nee iha lei la permite, tanba nee maka Tribunál Rekursu  liu husi plenaria Supremu Tribunál Justisa mak sei verifika hodi hatene lista ida bele liu ou la liu hotu, konforme desizaun plenaria ikus mai,” tenik nia.

Nia  reforsa, Tribunal Rekursu seidauk bele deside lista versaun rua husi partidu Frente Mudansa, maibe depois dezisaun plenaria dentru loron 10 nian laran mak sei desidi lolos lista versaun rua ne'e.

“Hau seidauk bele hateten katak, lista ida neebe mak liu ou lista neebé ke laliu  só plenaria verifika no deside katak ida nee mak liu ka lista rua nee bele la liu hotu ne'e konforme verifikasaun husi plenaria,” dehan nia.

Hatan ba ida nee, Prezidente Partidu Frente Mudansa, Ricardo Cardoso Nheu hatete, lista kandidatura partidu Frente Mundansa nian  submete hotu ona ba Tribuna Rekursu, tanba ne'e hein de'it desizaun husi Tribunal Rekursu nian.

Nia dehan, lista kandidatu ne'ebe submete ona TR, kompostu suplente 25 efetivu 65 hamutuk 90 no partisipasuan feto tuir lei haruka iha 30%.

“Ami prontu ona ba tuir eleisaun, maibe lista ne'ebe submete ba Tribunal Rekursu ami hein deit desizaun plenaria nian hodi hetan legalizasaun konkore ba eleisaun iha 21 maiu tinan ne'e,” dehan nia.

Rate this item
(0 votes)

Independente Digital TV