Tuir observasaun Jornál INDEPENDENTE iha terrenu nota katak Eis Primeiru Ministru, Marí Alkatiri nia pezensa iha plenária PN maizu-menus tuku 04:00,  hafoin votasaun finál globál, OJE 2026 no nia tama ba tuur iha kadeira plenária hodi rona deklarasaun kada Bankada opozisaun, Bankada Governu no Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão nian.

Hafoin  aprovasaun finál globál OJE 2026, PM Xanana sai husi plenária hakat liu ba sala Bankada CNRT, maibé baibain nia sai husi plenária hakat liu ba Palásiu Governu, tanba hatene katak Eis Primeiru Ministru Marí Alkatiri sai husi odamatan kotuk, sira na’in rua sei hasoru malu,

Entaun, PM Xanana deside sai liu ba sala Bankada CNRT, enkuantu Eis-PM Mari Alkatiri  mos liu husi sala Bankada CNRT nia oin hakat ba sala Bankada FRETILIN.

Hafoin Alkatiri liu tiha, PM Xanana sai fali husi sala Bankada CNRT hodi dehan “Hau mai buka kafé iha Bankada nian, kafé laiha fila,” Tenik PM Xanana.

Iha konferénsia imprensa, Eis Primeiru Ministru no atual Sekretariu Jeral FRETILIN, Mari Alkatiri hatete, nia prezensa iha Parlamentu refleta ba tinan 50 proklamasaun Independénsia, nune’e hodi buka entendimentu ba tinan 50 oin.

“Hau mai hanesan membru ida ke konsege hakat liu mate sira, tanba fó ba hau oportunidade para halo ida-ne’e, bainhira haruka hau ba rai-li’ur, hau la’os mate restu, agradese ba sira, hau husik hakat liu sira nia mate, tanba ida-nee mak hau mai ohin ha’u triste katak orsamentu ne’e la reprezenta didi’ak sakrifisiu tomak, ita halo ona (proklamasaun) 50 anos, prezensa iha Parlamentu, tanba ita 50 anos ita liu ona,” Dehan Eis Primeiru Ministru, Marí Alkatiri, iha Sala Bankada FRETILIN, Sexta (21/11).

Eis-Primeiru Ministru ne’e dehan, Timor-Leste komemora proklamasaun ba tinan 50  ona no tinan 23-24 restaurasaun independénsia, maibé orsamentu ne’e la mai ho relatoriu ke bele dehan iha susesu no la mai mós ho prespetiva ida dehan saida maka atu halo husi ne’e ba oin, biar nune’e FRETILIN fó nia votus abstensaun.

“Abstensaun ne’e hanesan mensajen ida ba ukun-na’in sira, mensajen ida ba Lideransa tomak no povu tomak katak se FRETILIN hakarak fó rekonesimentu ida ba ita nia erói sira mais ho onestidade mais so rekonesimentu ida ke di’ak liu atu konklui programa libertasaun povu ida ne’e mak orsamentu ne’e la hatudu, ita halo menus ona la konsege hatudu saida mak ita halo ona ho susesu, maibé laiha prespetiva para ba oin,” Nia haktuir.

Biar nune’e, nia haktuir, FRETILIN deside la vota kontra, maibé fó abstensaun no halo intervensaun ida esplika klaramente, tanba haree jornada ida liu ona, vida barak mak fó ona ba jornada ida ne’e ho kauza hakarak ka lakohi jornada foun hahu.

Maibé, se hakarak define kada jornada tinan 50, entaun tenke iha prespetiva tinan 50, agora ba tinan 50 mai tan hakarak saida tan, ba ukun so halo buat ida ne’e bainhira iha programa politika ida loloos ba liberta povu husi mukit oin-oin no tenke iha programa para hatudu momos katak hatene implementa politika ho planu  ho programa ida ke bele konvense ema hotu, ne’e laiha.

Nia informa, Timor-Leste haree hela de’it alternativu ba fundu minarai sei mehi nafatin ho minarai, depois tinan 23-24 fundu minarai laiha. ko’alia ekonomia diversifikasaun, ekonomia azul, ekonomia verde, mais la hatene saida mak ida-ne’e.

Tanba, kontinua hanoin katak alternativu ba minarai deit, dehan sosa tusan ne’e sai baratu liu duke hasai osan husi minarai tebes duni, bele sai baratu liu bainhira tusan ne’e bele dezenvolve kapasidade produtiva ne’e maka hodi bele selu fali tusan, la’os ho minarai mak selu tusan.

“Se ho minarai mak ita selu tusan, entaun sei sai karun liu duke uza osan minarai laiha, hau la haree prespetiva ida ne’ebé dehan atu dezenvolve kapasidade produtiva, setor produtivu no dezenvolve setores primarias, kadeia de valores laiha ida, mais prontu ita nafatin ko’alia hanesan ne’e bele povu mós la kompriende, bele hanoin katak ita mak kontra kontra de’it, ita fó abstensaun mais ita dehan ne’e kontensaun, sai ona husi konfrontasaun tama ba periódu kontensaun, ne’e hanesan mensajen ida katak FRETILIN prontu atu kontribui,” Nia afirma.

Nia firma, Timor-Leste kontribui halo nusa se husi ne’e, labele hanoin deit siklu eleitoral, maibé tenke hanoin kauza komúm, ba kauza komúm tenke define fila-fali, eleisaun tenke halo nafatin purke kontituisaun rasik hatudu dalan ba demokrásia mak eleisaun periode sira sei patisipa patidu politiku sira.

“Mais ita tau fali sasan sira-ne’e ulun, ain sae fali, intervensaun dehan ita laiha inimigu, mais ita tenke buka inimigu para halibur fali partidu kiik sira atu viabiliza ita nia governu ne’e laloos. FRETILIN ate dehan klaru FRETILIN mak manan maioria absolutu mós sei la ukun mesak,” Nia akresenta.

Tanba ukun ne’e, la’os signifika hatama ema mai Governu, maibé ukun ne’e prosesu governasaun no Parlametu labele sai fali orgaun de konfrontasaun, maibé tenke orgaun ida para buka entendimentu, la’os parlamentu atu sai orgaun ida ke laiha atendimetnu, kada Deputadu tenke hatene saida nó nia reprezenta se ne’e importante.

“Hau lakohi atu kritika, hau hakarak bolu deit atensaun ba lideransa, balun dehan lideransa 74 balun dehan lider istóriku, hau dehan hau seidauk istoriku, hau sei ativu, ba lideransa agora vezes jerasaun para iha oportunidade iha tinan lima nia laran, atu harii kodisoens atu halo trazisaun laiha tan, tempu ba ida-ne’e, la’os atu mate mais tinan lima ne’e tenke harii ona para halo tranzisaun, ne’e maka hau nia pontu. Nee signifika saida tenke iha kapasidade, atu buka entendimentu para bele ita hotu hanoin nafatin ba kotuk para bele hateke ba oin,” Tenik nia.

Maibé, respeitu tomak ba hotu-hotu, haree katak tinan 50 nee seidauk bele dehan sai festa ba povu, embora tau banda bar-barak iha fatin barak, mais seidauk bele dehan povu 50 anos, atu komemora ho kontente tanba 47-48% probreza estrena, problema multi-dimensional aas liu tan, joventude kada-vez mais numeroza no laiha prespetiva jerasaun rua, depois da restaurasaun da independénsia.

“Jerasaun rua mak vitima ba politika dezenvolvimentu, dezenvolvimentu intelektual no dezenvolvimentu akademiku, entaun tempu ona atu hanoin hamutuk ba kotuk no hateke ba oin ida nee nee maka dehan ne’e”.

“Ha’u mak akompaña debate keta hau la mai ohin nee para enseramentu, tanba debate ne’e konfrontasaun demais, konfrontasaun mak barak liu, ke uluk hau mai husi ne’e, hau dehan duni atu iha opozisaun konstrutiva tenke iha interasaun de ideias,” Kata nia.

Maibé, se laiha interasaun de ideias, labele iha opozisaun konstrutiva, balun dehan konstrusaun konstrutiva mais vota a-favór, opozisaun kontrutiva atu kontribui, atu hadia sasan, balun hanoin katak sasan hotu sira halo mak diak, entaun laiha pensamentu inkluzivu husi governasaun.

“Ne’e maka hau dehan tinan 2026 ba oin ne’e oportunidade ita tenke fó ba malu, para bele iha entendimentu, oportunidade ita tenke fó ba malu para ita bele define falo jornada foun, jornada ida ke bele kumpri mós ho programa, politika, valores no prinsipiu luta ninian ba libertasaun du povu, la’os libertasaun da patria ne’e oportunidade, ami hotu sei moris ami ne’ebé uluk halo luta ne’e balun kontinuador, balun fundador, ami hotu sei moris, mais ami mak agora diskrimina malu ne’e mak laloos,” Nia haktuir.

Ita ho Xanana laiha entendimentu ne’e oinsa”, Nia dehan, la hasoru malu ne’e nusa mak atu iha entendimentu ba malu.

“Ami rua nein hasoru malu halo nusa mak iha entendimentu, telefone de’it lae, uluk kuandu irmaun Xanana iha Cipinang hau kaer telefone hodi telefone ba nia, nia foti kedas, agora ne’e telefone, nia foti ne’e hau telefone…,” Nia konklui.

Iha fatin hanesan, Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão hatete, la kleur tan povu hotu sei selebra tinan 50 proklamasaun Unilatral Timor-Leste Independénsia 28 novembru, tanba ne’e hakruk ba sira hotu ne’ebé lutador sira, balun mate ona no balun ne’ebé sei moris.

“Loos ohin mós balun temi ona 50 anos, ita hotu tenke hakruk ba sira hotu ne’ebé tinan 50 kotuk ba bele hatudu ba mundu mehi povu nian kona-ba ukun aan, ne’e duni ita besi-besik ona, atu selebra ita hotu sei selebra ita presta omenajen ba sira hotu ne’ebé ho brani tebes ho matenek iha tinan 50 kotuk ba bele iha korajen kbiit no komprimisiu ba rai doben ida ne’e hodi Proklama Unilateralmente independensia ba Timor-Leste,” Dehan PM Xanana, ambitu debate OJE 2026, iha Final Global.

Nia dehan, momentu nia hanesan jornalista hala’o knar nuudar fotografer, tanba ne’e iha komemorasaun ida ne’e nia junta aan hanesan povu hodi hakruk no valoriza no omenajen ba sira ne’ebé mate ona no balun sei moris.

“Hau tempu ne’ebé hau jornalista hasai hela foto brindus ne’e ita hotu hau mós junta hau nia aan ba povu tomak hodi hakruk no valoriza no omenajen barak mate ona balun sei moris neebé hakruk ba sira hodi sira nia aktu ida ne’e mak ikus mai iha funu povu mós kaer metin nafatin soin ida ne’e mehi ida ne’e hodi ita hetan ukun aan,” Nia salienta.

Nia informa, ohin loron tanba buat sira nee hotu maka deputadu sira agradese teb-tebes ezije mai governu ne’ebé kaer ukun ne’e, atu serbi diak liu tan, atu serbisu ho responsabilidade efisiensia no efikasia labele soe osan arbiru no labele joga ho buat sira ne’ebé temi tiha ona, familiarizmu buat sira nee hotu, buka atu halakon tiha iha sistema iha Governasaun Timor-Leste.

“Obrigadu barak ba ita boot sira tomak no dala-ruma ita hanesan karik dehan hirus malu uitoan mais la’os hirus malu, hakfodak malu uitoan, maibé agradese teb-tebes ba ita boot sira nia partisipasaun ne’ebé pertinente no kapas tebes no konstrutiva tebes kala bolu atensaun ba ami iha saida deit mak ami ladun tau atensaun nee,” Nia hakotu.