Prezidente Repúblika, Francisco Guterres Lú Olo, kontinua fanu Timor-oan tomak, liu-liu mane sira, atu tane as feto no buka oinsa atu liberta nia maluk feto sira.

“Ita seidauk liberta ita-nia aan, povu Timor Leste seidauk libeta nia aan, se bainhira ita la liberta ita-nia feton sira,” deklara PR Lú Olo iha ambitu komemorasaun loron nasionál feto ne’ebé monu iha 3 Novembru, iha palasiu prezidensial Bairo-Pite, Tersa (09/11).

Lú Olo hatete, iha tinan 45 ba kotuk, feto Timor-oan ida, Maria Tapo, ho aten-brani foti kilat hodi tiru-malu hasoru militar Indonezia ne’ebé tama iha area Bobonaro.

“Ha’u halo referénsia ida ne’e tanba Maria Tapo tiru-malu bainhira inimigu sira asaltu iha akampamentu ida ne’ebé sira hela, nia iha hela seguransa mak hodi kaer kilat tiru hasoru, inimigu tiru mate Maria Tapo ho kilat iha liman,” dehan PR Lú Olo.

Tuir Lú Olo, la’os tanba Maria Tapo korazen kaer kilat hodi tiru, la’os tanba nia mate latan iha kilat leten, maibé liu-liu motivu ne’ebé lori Maria Tapo atu bele kaer kilat hodi tiru hasoru inimigu mak importante liu.

Nia dehan, razaun fundamentál ne’ebé lori Maria Tapo hanesan feto brani atu kaer kilat hodi tiru invazor Indonézia mak sai referénsia boot ida katak feto hakarak ninia moris iha liberdade, a vontade, labele moris iha sistema kolonializmu, lakohi atu invazor mai impoin fila fali nia moris no kultura ba povu ida, nia hakarak moris hanesan feto Timor Leste nian duni, ho ninia valor no prinsipiu rasik.

“Ida ne’e ne’e mak lori Maria Tapo lori kaer kilat to’o nia mate.”

Aleinde Maria Tapo, Lú Olo dehan, iha mós buibere seluk, Muki Bonaparte, ne’ebé sakrifika sira-nia vida ba ukun rasik an.

“Sira ne’e hotu hanesan harii fundamentu kona-ba partisipasaun feto ninian katak oinsa mak atu bele lori feto sira ne’e sai hanesan parseiru mane ninian iha ita-nia rain ida ne’e.”

Hahú iha funu nia laran, feto ho mane sira koopera malu, servisu hamutuk no respeitu malu nafatin.

Hafoin okupasaun Indonezia, nia dehan, Timor Leste restaura ninia independensia hodi bele restaura mós partisipasaun feto ninian no restaura valor ho prinsipiu sira.

“Biar la hanesan maibé iha buat balun ne’ebé fundamentu tiha ona, hela nanis tiha ona iha fuan, iha konsiénsia katak feto ho mane tenke hamutuk nafatin atu bele halo funu.”

Tanba ne’e, Xefe Estadu dehan, laiha diskriminasaun entre feto ho mane iha sosiadade ida ne’e nia laran, sosiadade ida ne’ebé hakarak sai hanesan sosiadade inkluzivu.

Maibé, nia dehan, tinan 20 resin hafoin restaurasaun independensia, TL sei koalia nafatin diskriminasaun ba feto no violasaun kontra feto no labarik.

“Buat sira ne’e hotu sei iha nafatin, sei ko’alia nafatin, tanba faktu ne’e sei iha nafatin katak sei iha diskriminasaun nafatin, sei iha violénsia hasoru feto sira ne’e, sei iha dezvalorizasaun kona fali ba feto ninia partisipasaun iha sosiédade ida nia laran katak buat hotu-hotu só mane de’it mak bele halo.”

Ba vida politika, Lú Olo hatete, feto nia partisipasaun hatudu ona pursentajen ne’ebé pozitivu, maibé bainhira kompara ho kazu violensia, pursentajen kazu ne’e sei boot liu.

“Bainhira polítika ita hatete dehan pursentajen feto ninian husi pursentu ida ne’e ka ida ne’ebá, ha’u dehan ‘loos duni, 30 pursentu ba partisipasaun feto nian di’ak hela’, maibé ha’u hanoin katak 30 pursentu ba partisipasaun feto nian, 60 pursentu ne’e sei iha violénsia nia okos’, ida ne’e mak sala.”

“Presiza ita tenke kurize, ita hotu tenke hamutuk atu bele kurize sasan sira ne’e hotu, presiza halo esforsu nafatin oinsá mak feto sira ne’e bele partisipa, hakotu desizaun iha sira-nia organizasaun nia laran ka iha sira-nia uma laran, ida ne’e mak importante tebes.”

“Tanba feto la’os ba atu halo tuir de’it, feto iha ninia propria hanoin rasik, atu bele nia halo juizu kona fali ba buat sira ne’ebé realidade mundu, moris ninian, entaun presiza mós rona nia hanoin hotu atu nia bele partisipa iha desizaun hotu, atu nia hola desizaun hanesan mós ninian, se la’e mak nia kontinua eskluidu nafatin, laiha inkluzaun hanesan hatete, ne’ebé presiza tenke haree ida ne’e,” dehan Lú Olo.

Molok ne’e, Vise Prezidente Parlamentu Nasionál, Maria Angelina Sarmento Lopes hatete, daudauk ne’e númeru feto ne’ebé reprezenta povu iha Parlamentu Nasionál hamutuk na’in 26, nune’e kontribui pursentu 40 reprezentasaun feto iha PN.

Pursentajen ida ne’e, nia hatete, kuaze hanesan ho Portugal no as liu nasaun sira seluk iha CPLP.

Maibé, nia hatutan, bainhira kompara ho reprezentasaun feto iha kargu governu, TL kontribui de’it kuaze porsentu 13.

“Ida ne’e pursentajen kiik ida bainhira kompara ho Angola ho 34%, Portugal 30% no Cavo Verde 21%,” dehan nia.

Ba feto sira ne’ebé eleitu sai Xefe Suku iha eleisaun lideransa komunitaria iha 2016, nia informa, husi total suku 442, feto na’in 21 ka 4.6% mak eleitu sai Xefe Suku.

“Ida ne’e hatudu mai ita katak ita presiza halo tan buat barak hodi nune’e bele eleva reprezentasaun feto nian iha politika,” dehan nia.