Vitima Salvador da Cruz hateten, inundasaun ida ne’e ba dala rua ona mota sobu komunidade nia uma ho rate hodi nafila ba be dalan, maibe ekipa autoridade RAEOA mai ona haree seidauk hadia no uma kain balun seidauk hetan apoiu emerjensia.
Nia dehan, inundasaun iha loron 04 Abril 2021 no iha loron 30 Dezembru 2022 moto boot tun be buka dalan la hetan sobu penahan sira ne’ebé satan be rezulta komunidade nia uma ho rate nafila ba be dalan.
“Agora ita sira haree ho matan saida mak akontese, mota ne’e nia korente boot sobu penahan ne’ebé mak iha rezulta be tama mai sai maran ne’e rezulta uma komunidade nia ho rate sira ne’e sai tiha mota laran,” Dehan Salvador ba Jornalista Media Tour iha Suku Cunha, RAEOA (23/02).
Nia dehan, udan bo'ot iha foho hamosu inundasaun mota boot hodi estraga komunidade nia uma no rate sira ne’e hotu hanesan rai eransa kuaze atus ida ho balun, tanba ne'e mak urjentimente Kompaña Reinaldo Unipesoal Lda ajuda ho bronjong hodi taka, maibe fulan Dezembru 2022, hamosu udan boot mota konsege sobu tan to’o agora parte governu seidauk mai hadia no normaliza fali.
“Tinan ida ne’e mota mai sobu uma ho rate ne’e dala rua ona, maibe ami hein governu parte relevante atu mai buka solusaun no buka dignu ida mai ami atu bele ba hela mos laiha, maibe fatin ne’e hanesan fatin storiku rai eransa ne’ebé ami atu muda mos labele, tanba rate sira ne’ebé kuaze atus ida resin ne’e barak mak lakon ona,” dehan nia.
Nia afirma, rai eransa husi avo bizavo ne’ebé uluk moris iha fatin ne’e too agora ne’ebé mos labele husik fatin ne’e, tanba ne’e vitima husu ba parte relevante atu hadia no normaliza mota dalan ne’e para udan boot labele estraga tan nia uma no rate sira ne’e.
"Tanba ne’e mak hau labele dehan atu sobu ami nia uma no muda rate sira ne’e tanba ne’e ami hela ho ami nia rai eransa ho nune’e ami husu ba parte relevante atu mai hadia penahan sira ne’e mota tun lao tuir nia dalan, tanba iha loron 4 Abril ne’e udan boot kuaze mota tun iha teritoriu Timor laran tomak ida ne’e autoridade RAEOA rasik haruka ekipa mai haree ona mos la hadia,” afirma nia.
Nia hatuir penahan bee sobu ne’e uluk kompañia halo ne’e aa, maibe nia fondase mak la naruk tun ba rai, bainhira mota boot estraga no sobu iha nia hun konserteza labele metin no monu rezulta be sobu uma ho rate.
“Iha tinan 2022, governu seidauk hadia too agora, maibe haruka kompaña tula rai henek taka deit, tanba ne’e mak hau husu ba governu atu mai hadia penahan ne’e metin nia hun ne'e naruk tun ba rai laran hau hanoin sei la akontese tan ona,” esplika nia.
Tanba ne’e rate sira ne’ebé iha ne’e hamutuk iha ne’e kuaze suku 18 iha Oe-kussi hakoi hotu iha ne’e, tanba uluk uma adat ho lia nain sira hatur ona katak mate iha ne’ebé sempre mai hakoi iha ne’e hotu.
“Governu sentral RAEOA mai Vista ona inundasaun ne’e, maibe too agora seidauk hadia hau lahatene prosesu ne'e too iha ne’ebé ona no tau matan oinsa mos hau lahatene, maibe ba uma kraik sira ne'e balun hetan ona apoiu emerjénsia maibe hau nian mak seidauk too agora,” hatuir nia.
Nia argumenta momentu irigasaun mota tono halo tau deit bronjong bainhira mota tun rai henek sira iha leten tun mai ba los tasi, maibe agora parte governu taka no halo irigasaun iha ne’eba komesa mota tun rai henek la tun ona, butuk hamutuk iha ne’eba sai barak no aas mota tun buka dalan laiha ona tekie sobu penahan sira ne’e hodi buka fatin atu lao hodi afeta ba komunidade sira nia uma no estraga mos rate sira ne’e hotu.
“Uluk mota ne’e naruk ita hare mos ita tauk no ita monu tun ba laran ita bele mate no bele tohar, maibe governu halo tiha irigasaun ne’e hodi tahan rai henek ne’e butuk hamutuk agora sae too rai ne’e tetuk tiha, entaun mota boot tun husi foho ho nia volume ne’ebé boot sempre buka dalan hodi sobu penahan sira ne’e hodi estraga ami nia uma no rate sira ne’e,” hakotu nia.
Hatan ba Inundasaun ne’e Presidenti Autoridade (RAEOA), Arseno Paixão Bano hateten Inundasaun ne’ebé mak akontese iha mota tono sedimentasaun ne’ebé mak akontese iha tono udan boot iha foho mak rezulta sobu penahan ne’e hodi estrada rate ho komunidade nia uma.
Nia dehan, suku ne’ebé faetadu ba inundasaun iha tinan rua nia laran indentifika husi suku Malelat, Banafi, Oesilu, Naimeko area ne’ebé mak besik mota ninin hodi halo proivizaun no halo sosializasaun monta kuadru avizu iha mota ninin evita komunidade labele estraga ai arbiru hodi proteze be labele sae.
“Ita nia problema ida menus ba bebeik ne’e maka tos muda ba mai ne’e tinan tina kuandu sira muda sira ta ai iha fatin foun, toos ne’ebé mak uluk sira halo mamuk ona, entaun udan makas mota lori fatuk, lori ai tun ba mota ne’e maka kria kondisaun iha mota tono rezulta estraga rate ho uma komunidade sira nian, maibe moto tono nia solusaun ami estuda hela ita tenki hamenus sendimentasaun husi leten ita sei koalia ho komunidade atu labele ta ai arbiru iha parte kraik ita presija halao manutensaun regular,” afirma nia.
Nia hatuir konaba ret ne’ebé sei hoban hela iha be laran hanesan mota ne’e hein udan ben menu mak hadia, tanba ne’e laos urjenete atu hadia agora no natureza udan ema labele kontra.
“Ita hein to’o tempu udan ne’e hotu, urjente ne’e ita labele kontra natureza, tanba ne’e maka baihira ita halo normalizasaun kuandu bee sei makas ita kalma lai, no bainhira bee tun, maibe ita halo agora kontra natureza ne’e susar atu diak,” hakotu nia.
