Implementa Desentralizasaun: “Ema sei Fila Hotu ba Servisu iha nia Munisípiu” Featured

By Cristina Ximenes Marsu 18, 2024 1606
Peskizadór AJAR, Inocencio de Jesus Xavier. Foto:Dok. Peskizadór AJAR, Inocencio de Jesus Xavier. Foto:Dok.

DILI: Asia Justice And Rights (AJAR) apoiu Governu liu husi Ministériu Administrasaun Estatál (MAE) implementa polítika desentralizasaun, tanba sei kria kampu servisu ba joven intelektual sira no sira-ne’ebé agora servisu iha Dili, sei fila hotu ba ninia munisípiu orijen hodi servisu.

Peskizadór AJAR, Inocencio de Jesus Xavier hatete, tempu ona atu implementa desentralizasaun no laiha razaun ba Timor-Leste laiha rekursu umanu.

Nia hatete, problema iha Timor-Leste ne'e mak oportunidade, katuas sira fó fiar ba joven sira atu kaer rai ida-ne'e ka la'e, ida-ne'e de'it, maibé joven preparadu, ne'ebé tempu ona, atu desentraliza póder lokál ne'e hodi munisípiu ida-idak deside nia planu, polítiku no prióridade rasik.

Tanba munisípiu sira-ne'e ukun povu, nasionál ukun surat tahan, entaun munisípiu tenke goza ninia autonomia finanseira no polítika hodi bele dezenvolve rai, liu-liu ba problema báziku sira liga ho sidadaun sira-nia interese, problema agrukultura, infraestrutura báziku, saúde, edukasaun sira-ne'e hotu.

“Ha'u hanoin haree husi prespetiva desentralizasaun, ita haree katak governu lokál iha rasik kompeténsia atu deside polítika prióridade, tanba ita iha ona kbi'it autoridade no finanseira, bele rezolve ona birokrásia ne'ebé durante pedidu koutasaun sira mai nasionál ne'e, para ona iha munisípiu, Prezidente Autoridade Munisípiu mak iha kompeténsia ho liña ministerais sira destaka iha munisípiu mak bele deside prióridade,” Dehan Peskizadór AJAR, Inocencio ba jornalista sira bainhira simu delegasaun CPLP, iha Salaun FONGTIL, Sexta (15/03).

Nia haktuir, maibé nia desvantajen mak seidauk iha assembleia munisípiu ne'ebé atu bele debate no fiskaliza orsamentu ne'ebé implememta husi autoridade munisipais, se pakote eleisaun ne'e akontese Prezidente Autoridade prepara kondisaun infraestrutura báziku munisipais, ba desentralizasaun ne'e di'ak.

“Tanba póder lokál iha artigu 5 ko'alia kona-ba desentralizasaun, artigu 72 ko'alia kona-ba póder lokál, entaun durante ita-nia rekusu umanus, joven intelektuais, organizasaun sosiédade sivil, ema hot-hotu preparadu hela, atu hein buat ne'e, soke líder sentrál sira mak sei podér hela ukun ne'e, iha nivél nasionál, (maibé implementa), bele redus ona ema mai kapitál Dili, ne'ebé ema sira sei fila-fali ba nia munisípiu no servisu barak sei mosu iha munisípiu,” Nia informa.

Tanba ne'e, fornesimentu munisípiu la pódia mai tan Dili ona, bele halo ona servisu sira iha munisipais bele kontribui ba urbanizasaun ne'e.

Iha fatin hanesan, Diretór Asosiasaun HAK, Felisiano da Costa reforsa, implementasaun desentralizasaun ne'e fó ona konfiansa ba iha autoridade lokál sira liu-liu Prezidente Autoridade hodi bele ezekuta programa sira no mós orsamentu sira, maibé só problema mak to'o agora membru parlamentu munisipál laiha.

“Lei desentralizasaun munisipál ninian ne'e klaru katak iha tiha ona atu fó kompeténsia ba ita nia autoridade sira. Ita tenke delega ona kompeténsia, se la'e buat kiik bo'ot ministru, Sekretáriu Estadu sira mak tenke tun ba iha munisípiu sira atu halo intervensaun, entaun ita hili autoridade sira atu halo saida. Se MAE rasik fó ona kompeténsia atu fó dalan ha'u hanoin ida ne'e di'ak tebetebes oinsá ita nia autoridade sira bele ezekuta sira nia mandatu iha munisípiu sira,” Naktuir nia.

Nia esplika, nia vantajen mak delega kompeténsia  ba iha autoridade sira iha munisipál ne'e, atu bele jere planu no orsamentu sira iha munisípiu ida-idak iha.

Nia subliña, ida seluk fila-fali ba Autoridade municipal sira, oinsá mak atu bele jere sira nia rekursu umanu sira iha sira nia fatin, ida seluk tan mak sira rasik hanesan sai na'in ba dezenvolvimentu ne'e, iha sira nia munisípiu la depende ba ema ida.

Maibé, se fó ona autoridade sira-nia kompeténsia dala-ruma mós sira halo abuzu póder, se ema sira ne'e mak hili tuir kór, entaun sira mós halo intervensaun ne'e tuir sira ninia kór. Hanesan rekrutamentu sira ba iha funsionáriu munisípiu ne'e sira, bele halo tuir sira-nia kompeténsia, dala-ruma jere orsamentu ne'e bele hamosu hamosu mós violasaun.

Molok ne’e, Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão hatete, governu hakarak atu implementa desentralizasaun iha tinan ida-ne'e.

Tan ne'e husu ba Prezidente Autoridade Munisípiu sira atu tau ema ne'ebé iha kapasidade hodi jere finansas iha kada munisípiu, nune'e bele jere osan povu nian ho di'ak ba dezenvolvimentu iha aldeia, suku, to'o postu no munisípiu.

“Osan povu nian tenke jere ho di'ak tanba to'o agora ukun an ona sira kontinua moris aat nafatin. Husi sira nia terus mak hetan fundu petroliferu,” Dehan PM Xanana.

Tanba PM Xanana ba ona rai barak, sira ulun an tinan 60 ona, maibé laiha buat ida, osan laiha, no Timor-Leste nia sorte hetan minarai iha ne'eba mak hetan osan uitoan tau iha fundu petroliferu hodi bele dezenvolve rai ne'e, sorte bo'ot, maibé sorte ne'e manán ho raan no sakrifisiu povu nian.

Rate this item
(0 votes)

Independente Digital TV