Japaun ne’ebé hahú koko atu domina mundu ne’ebé ikus mai hamosu funu boot ida, hanaran funu mundial daruak, fó mós efeitu maka’as ba Timor-Leste. Militar Japaun halo invazaun mai iha Timor no sira foti prizaun Ai Pelo hanesan sira-nia postu komandu.

Molok invazaun Japaun, iha tinan 1939, mosu udan boot iha Dili no Likisa ne’ebé provoka inundasaun no halakon ema barak nia vida. Dezastre naturais ne’e estraga mós infra-estrutura prizaun Ai Pelu, finalmente prizaun ne’e la ativa ona.

AI PELO grava hela istoria lubuk ida husi kolonializmu Portuges nia ukun. Iha ninia didin sira hakerek hela sofrimentu boot ne’ebé prizioneiru sira infrenta bainhira tama iha prizaun Ai Pelo.

Prizaun ne’e ninia krueldade (kekejaman) provadu liu husi komunidade sira husi aldeia Bogoro no Lauhata ne’ebé hela besik prizaun ne’e hanaran fatin ne’e nudar “Epelu”. Epelu mai husi dalen tokodede ho signifika “Bee moruk”.

KAKULUK husi uma-mutin hirak ne’ebé hamriik laiha ona, lakon ho mudansa tempu, maske nune’e ain-fatin (jejak) hirak ne’ebé sama iha fatin ne’e la mout, hakerek eterna (abadi) iha parede hirak ne’ebé hahú tohik. Istoria kona-ba tempu pasadu ne’ebé nakukun hanesan hakerek momoos iha didin hirak ne’ebé nia kór malahok ona.