Iha 8 Maiu, horseik, Prezidente Repúblika, José Ramos Horta, liu husi ninia pajina ofisial Presidencia da Republica Democratica de Timor-Leste, publika resposta ba polemika ne’ebé mosu iha semana ikus ne’e, relasiona ho nomeasaun Prezidente Tribunal Rekursu (PTR).

PR Horta hatete, iha 29  Abril 2025, Konsellu Superiór Majistratura Judisiál (KSMJ) nian hakerek ba nia kona-ba nomeasaun ba Honorável Juiz, Afonso Carmona, nu’udar Prezidente Tribunál Rekursu.

Dekretu Prezidensiál ne’ebé iha kestaun hatete katak nomeasaun ne’e halo tuir dispozisaun relevante sira husi Konstituisaun no lei hanesan agora daudaun vigora.

Importante atu nota katak, laiha buat ida iha Konstituisaun Timor-Leste nian ne’ebé hatete ka mezmu implika katak juiz sira Tribunál Rekursu nian tenke hetan nomeasaun tuir dalan ne’ebé hanesan ho juiz sira Supremu Tribunál Justisa nian ne ebé seidauk harii.

Artigu relevante husi Lei Organizasaun Majistratura Judisiáriu mak artigu 76A. Artigu ne’ebá hatete ho klaru katak, enkuantu Tribunál Rekursu atuál ezerse podér sira ne’ebé Konstituisaun no lei atribui ba Supremu Tribunál Justisa nian, ninia Prezidente sei hetan nomeasaun husi Prezidente Repúblika ba mandatu tinan haat. Atu bele hetan nomeasaun juiz tenke sai membru judisiáriu durante pelumenus tinan 20.

Reprezentasaun Faktuál ne’ebé Sala

Entretantu, Konsellu Superior Majistratura Judisiariu nia karta ne’e falsamente hatete katak Afonso Carmona, foin hala’o kna’ar durante tinan 16 nia laran.

Tuir PR Horta, afirmasaun Konsellu Superiór nian kontradiz diretamente ho ninia publikasaun ofisiál rasik iha Jornál Repúblika (Série II, No. 2/2025, 17 Janeiru 2025, Pájina 43), ne’ebé konfirma katak nia serbisu duni nu’udar membru judisiáriu nian durante tinan 24, fulan 9, no loron 19.

Tanba ne’e, Carmona satisfás tomak rekizitu servisu tinan 20 nian ne’ebé estipula iha Artigu 76A (2) hosi Lei kona-ba Organizasaun Majistratura Judisiáriu nian.

Atu halo faktu sira sai klaru, PR Horta hatete, Carmona inisialmente hetan nomeasaun husi UNTAET iha inisiu 2002.

“Ne’e mak data ne’ebé nia servisu tenke sura. Ida ne’e hanesan ba juiz sira seluk hotu. Parese katak Konsellu Superiór tanba razaun ruma haluha tiha ida ne’e.”

“Prezidente nota katak Doutora Maria Natércia Gusmão Pereira nia tempu servisu iha UNTAET nia okos sempre sura no nunka kestiona. Eis Prezidente Tribunál Rekursu Dr. Deolindo dos Santos parese mós haluha tiha katak nia hetan nomeasaun iha loron hanesan no hamutuk ho Dr. Afonso Carmona no serbisu ona nu’udar juiz ba períodu tempu ne’ebé hanesan loos.”

Tan ne’e, Horta konsidera, la klaru ho baze saida mak Konsellu Superiór hetan sira-nia konkluzaun kona-ba Carmona nia tempu servisu nian tanba ida ne’e kontradiz ho faktu sira.

Konsellu Superiór nian, tuir Horta, lakon memória kona-ba ida ne’e no ninia publikasaun rasik iha Jornál Repúblika mak falla julgamentu ida ne’ebé maka’as husi sira-nia parte.

PR Horta deklara ninia preokupasaun ho kapasidade institusionál husi órgaun ne’ebé importante tebes ne’e.

Horta komprende katak membru públiku balun bele kestiona intensaun husi órgaun ida ne’e no nia membru sira hala’o enkontru estraordináriu ida hodi reprezenta sala Carmona nia tempu servisu judisiál nian.

Prezidente nota iha kontestu ida ne’e katak bainhira hala’o enkontru estraordináriu ida ne’e Konsellu Superiór relevante nia membru sira la kestiona sira-nia rasik, ka sira-nia maluk sira-nia períodu servisu nian.

“Karik loos duni, hanesan alegasaun husi membru Parlamentu Nasional balun katak eziste eskándalu iha nomeasaun Juiz Dr. Carmona, entaun eskándalu ne’e kompostu husi dalan oinsá membru sira husi Konsellu Superiór uza sira-nia autoridade hodi reprezenta sala no distorse faktu sira. La klaru se ida ne’e ba interese pesoál ka motivu polítiku sira seluk,” deklara Horta iha ninia karta.

Konduta hanesan ne’e, tuir Xefe Estadu ne’e, bele sobu de’it konfiansa públiku nian iha integridade ema sira ne’ebé envolve.

Ida ne’e hamosu pergunta sira kona-ba étika profisionál, abuzu potensiál ba funsaun sira, no violasaun ba devér sira.

Tuir Horta, insidente ida ne’e konfirma katak to’o ona tempu atu hahú harii Supremu Tribunál Justisa nian hanesan Konstituisaun haruka no atu hala’o revizaun komprensivu ida kona-ba organizasaun judisiál.

“Tenke halo buat hotu-hotu ne ebé posivel atu prevene konfuzaun ne’ebé hanesan ne’e hodi estraga konfiansa nasaun nian iha sistema judisiáriu iha futuru,” deklara nia.