Nia esplika, importante atu haree fila fali sistema ne’ebé daudauk ne’e implementa, karik modelu semi-prezidensialista funsiona ka la funsiona. Bazeia ba esperensia politika ne’ebé iha durante ne’e, sistema refere hanesan la funsiona.
“Ha’u defende rejime prezidensialista mais tuir lisan no kultura Timor ninian ka ho karateristika Timorense. Ukun ne’e tenke ho karateristika Timor atu garante estabilidade, atu garante koezaun, no garante dezenvolvimentu ne’ebé mak ekibral,” dehan Coelho, iha Ministériu Finansas, Kuarta (03/12).
Tuir nia, dezde proklamasaun independensia to’o kria konstituisaun iha 2002, iha artigu ne’ebé halo sein tetu pratika no valor kultura komunidade Timor. Tanba ne’e, tempu ona atu halo revizaun komprensivu atu Konstituisaun hatan duni nesesidade povu nian.
“Iha artigu lubuk ida mak ita bele halo revizaun. Ohin ha’u ko’alia ne’e pur parte de’it, ezemplu parte dois (2) organizasaun poder politiku, ita book ida ne’e, ita revee ida ne’e ita hakarak ida ne’ebé. Ita konsensus hakarak dehan prezidensialista mak di’ak liu, ita ba konsidensialista, tanba agora semi prezidensialista no kuaze parlamentar,” nia dehan.
Durante tinan barak ne’e, nia dehan, sempre mosu disputa no impase ne’ebé hamosu diskusaun barak. Tan ne’e, tempu ona atu haree no ajusta pensamentu no vizaun.
“Ita tenke foti valores ita-nia sosiedade nian mak halo konstituisaun tanba kontituisaun ne’e espelu sosiedade nian, lalenok sosiedade nian rasik, tenke leno ba ninia valores, prinsipiu mak ita organiza, fahe malu ukun ne’e halo nusa atu garante estabilidade governativa,” dehan nia.
Kordenador Grupu Traballu Reforma Justisa no Eis Ministra Justisa, Lucia Maria Brandao Freitas Lobato konsidera ida ne’e momentu importante hodi reflete implementasaun konstituisaun durante tinan 24 ikus ne’e.
Tuir Lucia iha problema barak mosu tanba kauza husi interpretasaun ne’ebé diferente ba artigu sira, nune’e presiza duni revizaun atu haklaru autoridade instituisaun estadu nian, inklui Prezidente, Governu, Parlamentu, no Tribunal.
Eis Ministra ne’e hatete, presiza atu klarifika poder Prezidente ba formasaun governu, parlamentu nasionál iha knar balun liu-liu kona-ba parte justisa nian, no mós kona-ba justisa tradisional ne’ebé konstituisaun hakerek hela mais nunka la’o ba oin.
Nia fó ezemplu kona-ba formasaun governu IV iha 2007, bainhira Segundo partido mais votadu forma koligasaun hodi forma governu, enkuantu partidu mais votadu la forma governu.
Iha governu VII, Prezidente fó pose ba Primeiru Ministru ida ne’ebé nomeia husi Governu ne’ebé laiha apoiu Parlamentar, nune’e iha dalan klaran Governu minoria monu tanba labele aprova ninia programa.
Lucia mós fo ezemplu kona-ba governu VIII, bainhira to’o iha dalan klaran hakarak troka PM maibé sira la halo dalan troka direita mais liu husi la aprova orsamentu ne’ebé mak PM Taur hato’o.
“Entaun PM Taur Matan Ruak altura ne’ebá hato’o ba Prezidente Repúblika pedidu demisaun par husik ona nia knar, maibé Prezidente Repúblika Lú Olo la hatan atu hapara. Lú Olo halo tiha konfigurasaun ketak ida ho tan Fretilin ninia apoiu forma maioria ida hodi kontinua Governasaun to’o remata.”
Situasaun sira ne’e, nia dehan, tenke klarifika atu nune’e labele kontinua moris hanesan ne’e.
Maske hakarak iha revizaun ba K-RDTL, maibé eis Ministra ne’e defende nafatin sistema semi-prezidensialista.
“Tenke mantein ho razaun de’it katak sistema ida ne’ebé bele iha ekilibriu ida no chek and balance, bele dehan karik kontra teze ne’ebé Prezidente halo saida, Parlamentu halo saida no Governu halo saida, inklui Tribunais sira halo saida,” dehan nia.
Pontu importante husi seminariu
Prezidente Parlamentu Nasionál, Maria Fernanda Lay hatete, iha pontu importante lima ne’ebé diskuti iha semináriu kona-ba Revizaun Konstitusionál.
- Prinsípiu Prudénsia ka la’o ho kuidadu
Iha Revizaun Konstitusionál, obra perfeita la eziste, maibé bainhira ita ko’alia kona-ba muda testu Konstituisaun nian ita tenke iha serteza duni katak mudansa ne’e atu halo testu sai di’ak liu tán," dehan nia.
Revizaun Konstitusionál ida nunka bele halo hanessan ezersisiu ba esperimentasaun polítika, labele halo ho hanoin “hodi koko took de’it” maibé revizaun só bele halo apoiu husi dois terços dos Deputados em efetividade.
- Ezijénsia ba dois terços (2/3)
Garantia katak konsensu Demokrátiku iha duni, ita-nia Konstituisaun ejize katak revizaun só bele halo ho apoiu husi dois terços dos Deputados em efetividade funsoens no ida-ne’e nu’udar salvaguarda demokrátika esensiál. Iha Komposizaun Parlamentu agora daudaun, ida-ne’e signifika katak Governu nia Bankada sei presiza buka konsensu ho Opozisaun nia Bankada.
- Presiza iha servisu no obra kona-ba doutrina no juis prudénsia.
Iha Timor-Leste falta mos traballu akadémiku no jurídiku barak no ho kualidade kona-ba konstituisaun. Presiza matenek na’in no jurista sira servisu barak tan kona-ba interpretasaun ba Konstituisaun ne’ebé iha ona.
- Kestaun Konstitusionál oin-oin ne’ebé presiza hanoin klean.
Sistema Fiskál no Rezerva Legál no kestaun kona-ba kria taxa hamosu pergunta importante oin-oin, kompeténsia esklusiva du Parlamentu ba to’o iha ne’ebé? Ida-ne’ebé mak Governu nia Papél? Haketak loloos saida mak kompeténsia Parlamentu nian no kompeténsia Governu nian (ou se iha ka lae kompeténsia ruma ba Governu) kona-ba matéria ne’e presiza klarifika di’ak liu tan.
Ekilíbru ba poder sira no nomeasaun sira, esperiénsia foin daudaun hatudu katak ekilíbriu entre poder konstitusionál, Prezidente da Repúblika, Parlamentu no Governu, presiza klarifika di’ak liután. Situasaun sira hanesan, por exemplu, Prezidente da Repúblika anterior la nomeia membru Governu nian hatudu área balun konstituisaun nian ne’ebé bele fó biban ba interpretasaun oin-oin no presiza ita hanoin didi’ak.
- konkluzaun
Kualker prosesu ba revizaun konstitusionál iha Timor-Leste tenke iha duni uluk esforsu hodi hanoin kle’an.
“Primeiru ita tenke compreende no dada lia kona-ba Konstituisaun ne’ebé ita iha, identifika lakunas liuhosi prátika no estudu presiza hakat metin ba oin no mós ho konsensu luan, maka bele karik ita hadi’ak lai buat balun," dehan nia.
Tuir nia, iha artigu balun ne’ebé sita iha KRDTL ne’e, lejizladór sira mós hala’o hela prátika hodi dada malu iha Parlamentu Nasionál.
“Ha’u la identifika porque iha variu artigu balun ha’u bele komplementa ho oradór sira, iha balun prátika iha Parlamentu rasik, ha’u la’ós jurista, mais ha’u tenke deteta a fraca interpretasaun ne’ebé fó ba ami dada malu,” dehan nia.
