Ministru Petroleu no Rekursu Minerais (MPRM), Francisco da Costa Monteiro hatete, molok ne’e negosiasaun ba Greater Sunrise entre Timor-Leste ho Australia la’o intensivu tebes.

Maibé, iha fulan hirak liu ba kotuk hahú la’o neneik uitoan tanba Australia tama iha prosesu eleisaun ne’ebé foin hotu iha semana kotuk.

“Iha ona Primeiru Ministru, maibé normalente, ita presiza hein uitoan, sira forma sira nia governu, liu husi hili tan Ministru sira ne’ebé mak atu ajuda Primeiru Ministru ne’e. Ami fiar katak iha semana ida ka rua mai, sei iha kontaktu intensivu fila fali par re-estabelese, intensifika fila fali negosiasoes sira ne’e, hodi bele hetan rezultadu iha tempu badak," dehan Ministru Francisco bainhira partisipa iha seminariu ba loron Mundiál Geologia ne’ebé organiza husi Universidade Dili, iha Kintal Boot, Segunda (12/05).

Prosesu atu dezenvolve Greater Sunrise (GS), tuir nia, iha komersiál no iha vantajen boot tanba ne'e Timor Gap ho Autoridade Nasionál Petroleu (ANP) sei reprezenta Governu TL hodi lidera diskusaun sira, nune'e hetan aseitasaun ba instrumentu legais sira.

Nia hatutan, dokumentus ba dezenvolvimentu projetu GS ne'e mós sei konklui iha tempu badak.

"Ha’u temi beibeik, iha fatin sira seluk-seluk ha’u sempre ko’alia dehan iha dokumentu tolu importante, ida naran Petroleum Mining Code (PMC), Production Sharing Contract (PSC) ho Fiscal Regimes (FR), fiscaliza dokumentu xave ne’ebe presiza hakotu iha tempu badak au mezmu tempu parte Joint Venture tenke aseita iha konseitu úniku atu dada kadoras ne’e mai Timor-Leste," dehan nia.

Ministru ne’e hatete mós katak, negosiasaun ba GS nunka iha data serteja tanba presiza parte hotu nia aseitasaun.

"Ida ne'e laiha data serteja, ita iha planu no ita iha target, maibé no fin de dia tenke ser iha parte seluk mós tenke presiza aseita mak ita bele.”

“Ita hakarak iha tinan ida ne'e ita bele finaliza, nune'e konstrusaun sira bele hahú iha 2027-2028, no 2031-2032 ne’e produsaun bele akontese, maibé ida ne'e tenke tuir nia kalendáriu," Ministru ne’e hatete.

Molok ne’e, iha 07 Novembru 2024, Prezidente Timor GAP, EP., Rui Maria Alves Soares informa, iha prosesu rua mak daudauk ne’e la’o iha negosiasaun ba Greater Sunrise (GS).

Prosesu dahuluk, nia dehan, mak estudu konseitu ne’ebé haree kona-ba opsaun dada kadoras ba Australia ka mai Timor-Leste.

“Estudu ne’e halo husi entidade independente ne’ebé iha tempu badak sei fó rezultadu hodi aprezenta mai iha parseiru projetu mak Woodside, Osaka Gas no Timor GAP, no mós ba Governu Australia no Timor-Leste,” dehan Rui ba jornalista sira iha Hotel City 8, Manleuana, Kinta (07/11).

Rui hein katak iha semana ida ka rua nia laran sei finaliza estudu refere no aprezenta nia rezultadu nune’e parseiru sira bele halo analiza hafoin halo proposta kona-ba konseitu saida mak serve liu atu dezenvolve kampu GS.

“Konseitu ne’e hili produsaun ho kadoras mai Timor-Leste ou kadoras ba Australia, depois halo tiha proposta ida ne’e mak aprezenta ba Governu Australia no Timor-Leste mak hodi deside, karik deside, katak konseitu ida ne’e sira aprova, parseiru sira implementa iha faze tuir mai,” nia esplika.

Prosesu daruak, nia hatutan, mak prosesu negosiasaun enkuardamentu legal.

Tanba, nia esplika, tratadu Tasi Timor ne’ebé uluk eziste muda ba rejime foun, Tratadu Fronteira Maritima, nune’e tenke negosia fila fali dokumentus legal nian ba iha kodigu minerasaun nian no ba kontratu fahe produsaun no mós rejime fiskal kona-ba selu impostu, no fahe reseitas.

“Ne’ebé prosesu rua ne’e lao hotu. Prosesu estudu konseitu ne’e la’o ho prosesu negosiasaun enkuardamentu legal mós lao hela. Ita espera estudu ne’e bele finaliza iha semana rua ka tolu ba oin, nune’e negosiasaun mós bele finaliza. Ita espera fim do ano konklui ona, nune’e ba tinan oin hein de’it ba faze implementasaun,” katak nia.

Iha fatin hanesan, Ministru Petroleu Rekursus Minerais (MPRM), Francisco Monteiro promete atu aselera prosesu negosiasaun ba GS.

“Ita hakarak par aselera par ikus mai ita bele halo desizaun ida hodi lalais ona dezenvolvimentu Greaters Sunrise nian, dada kadoras mai Timor-Leste,” dehan Ministru Francisco.

Nia dehan, prosesu negosiasaun ne’e iha parte balun ninia faze besik to’o nia rohan. Balun hela de’it parte balun mak seidauk.

“Prosesu iha parte balun atu besik to’o nia rohan ona, purezemplu petroleu nian hela de’it ona pontu ida rua ita bele finaliza ona, maibé parte balun sei persiza diskusaun tan uitoan tanba ingresus barak mak iha laran ne’ebá, entaun ita persiza diskusaun nakloke,” nia esplika.