Iha tempu rezistensia, lorloron Horacio hamutuk ho nia maluk Falintil sira luta, la’os de’it hasoru inimigu, maibé mós hasoru hamlaha no malirin ailaran nian.
Maske hasoru difikuldade oioin, maibé Horacio mantein ho ninia prinsipiu atu lori povu no rai ne’e ba ukun an, nia kontinua firme iha ninia pozisaun.
Hafoin Timor-Leste hetan ninia independensia, Horacio rai ninia kilat hodi troka ho aisuak no katana.
Horacio ne’ebé nia idade atinze ona tinan 84, daudauk ne’e moris hamutuk ho nia feen no oan na’in hitu (7), iha Aldeia Paihira, Suku Kakavei, Postu Administrativu Lospalos, Munisipiu Lautem.
Tempu rezistensia
Entre tinan 1975/1976 hafoin militar Indonezia invade Timor-Leste, Falintil ne’ebé sai nu’udar liman kroat Fretilin nian hahú organiza Timor-oan lubuk ida hodi halai ba ailaran. Iha faze ida ne’e, Timor-oan lubuk ida mak lakon vida, la’os de’it tanba hetan oho husi forsa Indonezia nian, maibé mós tanba hamlaha.
Iha area kiik ida iha Lospalos, Horacio mós foti ona desizaun hodi halai ba ailaran atu bele hamutuk ho Timor-oan sira seluk hodi luta ba ukun rasik an.
"Ha'u halai ba ailaran, la'os tan buat seluk ida, la'ós tanba osan no roupa, maibé tanba uluk ema ukun ita durante tinan barak, maibé oinsa ita bele haree no luta par ita bele ukun-aan. Tanba ha'u hatene katak rai ne'e ha'u nian no ita hotu nian, tanba ne’e ha'u halai ba ailaran, oinsa atu liberta ita-nia rai,” dehan Horacio iha dadalia ho jornalista Jornal INDEPENDENTE, iha nia hela fatin, Kakavei, Sabadu (10/08).
Iha ailaran, Horacio hasoru-malu ho maluk Falintil sira no ikus mai nia mós hahú envolve an nu’udar membru Falintil.
“Halai ba ailaran ha’u envolve iha vida militar hodi kaer kilat halo funu. Tanba ha’u iha prinsipiu ida katak, luta ba rai ne'e la'ós atu sura kolen, maibé tenke brani firme hodi kaer kilat hasoru inimigu sira ne'ebé invade ita-nia rai.”
Durante iha ailaran, ho funu ne’ebé naruk, Horacio konta, nia hamutuk ho nia maluk Falintil sira ne’ebé seidauk iha feen no oan hanoin katak to’o tempu futu hotu sira laiha jerasaun.
"Antes ukun aan ami hasoru malu iha fatin ruma, ami tuur hamutuk sempre diskute ida ne'e. Bainhira mak funu ne'e di’ak par ita fila idaidak bele hola feto, oinsa par ita iha fali jerasaun, maibé kuandu ita mate iha funu laran, entaun ita-nia jerasaun laiha ona."
Durante iha ailaran, nia dehan, sira-nia prinsipiu mak labele husik rai ho plantasaun ba ema seluk.
Aleinde tiru malu ho inimigu ne’ebé fó risku boot ba sira-nia vida, sira mós hasoru dezafiu boot seluk mak fatin atu hamahan an, liu-liu iha tempu udan.
Estratejia ne’ebé sira uza hodi bele satan netik isin no evita inimigu deteta sira mak bainhira hetan tali-tahan, sira dada no kesi hamutuk hodi toba iha okos.
“Ita la halo uma, kalan atu toba halo hanesan ne'e, entaun dader ami tenke husik fali tali-tahan halo hanesan buat ida katak ema la nota.”
"Kalsa, faru no sapatu ne'ebé ita hatais kuandu bokon ona, to'o maran de'it iha isin lolon. Se situasaun di’ak uitoan kalan boot o bele sunu ahi hodi haneruk aan no roupa sira habai maran ho ai sunu, la'ós iha leten, ke'e rai tiha mak habai iha rai okos, ne'e hotu-hotu halo hanesan ne'e.”
Tama fali bailoron, Horacio dehan, sira hasoru fali problema bee atu hemu no problema hahaan.
"Kuandu iha tempu bailoron, bee mak susar loos ba ami ne'ebe iha ailaran, no mos hamlaha ne'e. Dala-ruma kumbili mós laiha ona, no aihoris hanesan akadiru no tua metan sira ema foti no haan hotu ona. Entaun loron ida ami tenke ta'a tiha tua metan huun sanulu par ami bele foti ninia klaran (nurak) hodi halo akar haan. Kuandu laiha ona entaun ami tenke ke'e maek ida katar ne’e hodi haan."
Durante sai nu’udar membru Falintil, Horacio hala’o ninia misaun iha area Ponta Leste to’o Timor-Leste hetan ninia ukun rasik an.
Luta ba moris ohin loron
Hafoin referendu, iha governu tranzisaun nia okos, Falintil ne’ebé nu’udar forsa gerilia nian transforma ba forsa konvensional ida ho naran Falintil Forsa Defeza Timor-Leste (F-FDTL). Iha momentu ne’ebá, Horacio rai nia kilat hodi hahú tama ba vida sivil.
Horacio hahú etapa foun ida. Nia hahú luta ba nia moris ho abilidade kiik ne’ebé nia iha: halo toos.
“Bainhira reforma husi Aileu iha tinan 2000, toos dahuluk ne’ebe ha’u halo iha area Sorulua. Hafoin hola feto ba halo toos daruak iha area Sahola no ikus muda fali ba Paihira.”
Iha toos ne’e, Horacio kuda aihan oioin de’it hanesan hudi, aidila, nu, kulu, kafé, talas, aifarina, kumbili no seluk tan.
Bainhira luta hela ba nia moris no familia nian, iha tinan tolu liu ba, Horacio sofre asidente ne’ebé halo nia tenke lakon nia liman karuk.
“Ha’u-nia liman kotu bainhira ha’u sa’e ai atu ta’a ai hodi bele halo lutu iha toos, maibé ha’u monu tuun ba rai. Depois sira lori ha’u ba halo tratamentu iha ospital iha Dili,” dehan nia.
Ho kondisaun ne’e, Horacio hasoru difikuldade balun bainhira hala’o ninia atividade nu’udar agrikultor.
“Ha'u hamoos du’ut ka ta’a ai sira ha’u lori liman sorin ida ne’ebé di’ak, tanba ha’u-nia liman sorin la di’ak ona. Kuandu ta'a ai ruma ha'u uza de’it liman sorin no ha’u-nia ulun satan ba ai mak foin dada ba toos laran,” dehan Horacio.
Horacio dehan, produtu ne’ebé mak nia kuda iha toos laran la lori ba fa'an iha merkadu, maibé atu konsumu de’it.
Horacio mós hasoru situasaun defisil seluk mak aihan ne’ebé nia kuda iha toos laran hetan estragus husi animal hanesan karau ne’ebé komunidade balun husik tanba nia laiha forsa atu halo lutu.
“Aihan sira ha’u kuda ne’e karau dala-ruma mai haan hotu tanba laiha lutu di’ak. Ha’u atu halo lutu mós ha’u-nia liman sorin la di’ak, ha’u uza de’it liman sorin. Ha’u nia oan sira eskola hotu, sira iha tempu livre sira bele mai ajuda ha’u, maibé sira laiha tempu ha’u labele obriga sira tanba sira mós eskola, sira tenke matenek,” dehan nia.
Nu’udar eis gerileiru, Horacio simu osan pensaun ba veteranus nian ho valor $400 kada fulan, maibé tuir nia osan ne’e la to’o atu atende nesesidade familia nian.
"Estadu fó osan duni, (kada) fulan. Osan ne’e ha’u ba foti iha banku lori mai la to’o fulan hotu ona, tanba ha'u fahe ba ha'u-nia oan sira, nessidade uma-laran, hola mós ha'u-nia nesidade, ha'u-nia feen nia nesidade no oan sira nian, la to'o.”
Esperansa
Ho komemorasaun ezistensia Falintil ba tinan 50 ne’ebé sei selebra iha 20 Agostu tinan ida ne’e, Horacio hein katak estadu fó prioridade ba veteranus sira ne’ebé luta durante tinan 24, liu-liu ba sira-nia saude, apoiu sosial, no sira-nia ona ninia asesu ba edukasaun.
Horacio husu mós atu estadu bele dezenvolve di’ak liu tan F-FDTL ne’ebé nu’udar embrio ida husi Falintil ne’ebé uluk sira envolve an ba.
Eis Falintil ne’e hein mós katak, lider sira hanesan Xanana Gusmão, Taur Matan Ruak, Ramos Horta, Mari Alkatiri, Lu Olo, Lere Anan Timur no sira seluk atu hamutuk nafatin.
"Uluk iha ailaran haree malu di'ak loos no kuidadu malu, ne'e dehan alin ba servisu karik sigaru ruma mai ita fahe ba malu de'it. Agrora ne'e laiha ona. Uluk iha ailaran ita ko'alia ba malu ‘alin sira no maun sira, funu hotu ona, ita idaidak kuidadu ita-nia aan no hamtein fiar hodi fila fali ba ukun ita-nia rai rasik’," dehan Horacio.
Istoria Horacio nu’udar imajen kiik ida husi transformasaun eis Falintil sira iha Timor-Leste laran tomak. Husi ailaran ba villa, husi kilat ba aisuak, hodi kontinua sira-nia luta, la’os kontra invazor maibé kontra kiak no mukit.