Print this page

Tinan 50 Balibo Five: Bainhira lia-loos dezafia kilat-musan Featured

By Ekipa INDEPENDENTE Outubru 22, 2025 174
Foto:Dok/INDEPENDENTE Foto:Dok/INDEPENDENTE

IHA foho kiik ida nia ain, iha Balibo, bandeira ne’ebé uluk pinta iha parede sei moos nafatin. Husi fatin kiik ne’e mak moris nasaun ida ne’ebé kontra atu haluha. Timor-Leste hanoin hikas jornalista sira ne’ebé mate iha Balibo, atu mundu labele husik fali ema oho lia loos iha sira-nia matan laran.

Tinan lima-nolu liu ona desde sira-nia kamera ‘mate’. Maibé ba povu Timor-Leste, trajedia Balibo laos istoria tuan ida. Nia nu’udar avizu eterna ida katak liberdade no lia loos sempre ezije aten-brani—no dala-ruma ezije sakrifisiu.

Iha 16 Outubru 1975, area kiik ida iha fronteira Timor-Leste nian sai sasin nonook ba istoria ida. Jornalista na’in lima: Greg Shackleton, Gary Cunningham, Tony Steward, Malcolm Rennie no Brian Petersen, halo kobertura ba invazaun militar Indonezia mai Timor-Leste. Sira grava no hato’o mensajen husi rai ne’ebé atu hahú funu.

Hafoin fulan rua, Jornalista senior ABC Australia, Roger East, mai Dili hodi buka lia loos kona-ba nia kolega sira ninia mate. Nia rekuza sai husi Timor-Leste bainhira Indonezia ofisialmente hahú invazaun, iha 7 Dezembru 1975. Iha portu Dili, nia hetan kaptura no ezekuta. Ninia relatóriu finál fó sai ba mundu tomak: “Timor hetan bombardeamentu. Mundu tenke hatene.”

Palku konflitu dahuluk

Prezidente Repúblika, José Ramos Horta lembra istoria bainhira nia ho jornalista na’in lima tama iha Balibo iha tinan 50 liu ba.

"Iha 1975 ha'u iha ne'e, hamutuk ho jornalista sira, momentu ne'ebá Balibó mamuk loos, laiha ema ida iha villa laran, sira hotu-hotu halai tiha ona, balun ba foho. Balibó sai hanesan primeiro palku konflitu, ho sira ne'ebé monu tama iha Batugade, iha Bobonaro, iha Lebor, tama to'o iha Atabae,” dehan Horta, iha Balibo, Kinta (16/10).

Tinan lima-nulu ne'ebé ema haluha

Ohin loron, hafoin tinan lima-nolu, estadu Timor-Leste afirma katak justisa ba Balibo Five no Roger East nunka atu husik hela.

Iha komemorasaun tinan 50 trajedia Balibo Five no Loron Nasionál Liberdade Imprensa, 16 Outubru, Ministru Prezidensia Konsellu Ministru, Hermenegildo ‘Agio’ Pereira hatete, governu Timor-Leste sei la nega no haluha justisa ba Jornalista na'in lima (5) ne'ebé mate iha Balibó no Roger East ne'ebé mate iha Dili.

“Maski sei iha obstákulu legál sira (tempu, evidénsia, jurisdisaun) australianu sira bele ezije nafatin atu fó sai materiál konfidensiál sira, investigasaun foun sira no presaun diplomátika ba responsabilizasaun,” dehan Agio, iha Balibo.

Tuir Agio, jornalista sira nia mate hatudu kustu moral husi komitementu ba lia loos.

“Sira-nia sakrifísiu nafatin moris iha aktu memória idaidak, iha pasu idaidak ba rekonsiliasaun, no iha istória idaidak ne'ebé fó onra ba sira ne'ebé ho aten-barani hasoru injustisa,” dehan nia.

Entretantu, Sekretariu Estadu Komunikasaun Sosial, Expedito Dias Ximenes hatete, loron ida ne’e iha signifikadu istoriku ba Timor-Leste, liu-liu ba jornalista foin-sa’e sira.

“Husu ba jornalista sira hotu, Jornalista foin-sa'e no joventude, atu hamutuk komemora tinan 50, fó espritu brani, halo serbisu jornalistiku sai hanesan mensajeiru no sai misionariu, lori mensajen ne’ebé ke di’ak, hodi defende lia loos, dalan loos iha serbisu jornalistiku nian,” dehan nia.

Jestor Postu Administrativu Balibo, Casímiro dos Santos sente orgulhu tanba kada tinan komemora loron trajedia Balibo Five iha Balibo.

“Molok komemorasaun Balibo Five ba dala 50 ne’e, SEKomS ho KI realiza ona reuniaun ho autoridade postu Balibo, ohin hatudu rezultadu ne’ebé di’ak tebes, komunidade Balibo sente haksolok no sente katak loron ne’e nain ba Balibo-oan, liu-liu populasaun munisipiu Bobonaro tomak,” katak nia.

Iha komemorasaun ne’e, partisipante sira presta omenajen, sunu lilin no kari ai-funan iha fatin trajedia Balibo.

Rate this item
(0 votes)
Last modified on Kuarta, 22 Outubru 2025 10:00