Print this page

Taka GAM: KRAM prontu kumpre, HABADA la konkorda Featured

By Ekipa INDEPENDENTE Maiu 26, 2025 525
Grupo Arte Marsial. Foto:Google. Grupo Arte Marsial. Foto:Google.

DILI: Deklarasaun husi Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão, atu taka ‘permanente’ grupu Arte Marisial relasiona ho kazu iha Kailako, Munisipiu Bobonaro, ne’ebé rezulta joven ida mate, hamosu reasaun balun iha sosiadade.

Prezidente Komisaun Reguladora Arte-Marsiais (KRAM), Octavio Fernandes hatete, konfrontu ne’ebé akontese iha Postu Administratiku Kailako foin lalais ne'e, seidauk bele dehan nu’udar konfrontu entre grupu arte marsial (GAM).

"Maibé atu dehan katak, prosesu investigasaun ne’ebé hala'o husi Komando Polisia Munisípiu Bobonaru no Komando Eskuarda Kailako, seiduak fó sai katak ne'e konfrontu entre arte marsias. Maibé ne’e konfrontu entre joven no joven, seidauk iha rezultadu publikasaun ne’ebé mak ho loloos," dehan Octavio ba jornalista  INDEPENDENTE, iha nia kna'ar fatin, Lecidere, Sesta (23/05).

Ho nune'e, Prezidente KRAM ne'e husu bá ema hotu-hotu atu hein rezultadu investigasaun.

"Ami mós ba vizita ona fatin akontesimentu konfrontu ne'e, ba ko'alia ona ho lider autoridade lokal sira, familia husi vitima joven ida (Ronaldinho) ne’ebé mak mate," dehan nia.

"Ita ka'er nafatin prinsipiu prezusaun inosensia, labele fó sala lai, tanba rezultadu investigasaun seidauk fó sai. Entaun seidauk iha desizaun tranzito em julgado husi tribunal, ha'u hanoin ita hotu-hotu hein par depois fó ita-hotu nia hanoin kona-ba aktu konfrontu ne'e."

Liga ho deklarasaun husi PM Xanana, Octavio dehan, hanesan Xefe Governu iha kompetensia tomak atu deside taka ka loke atividade GAM.

"Primeiru  Ministru hanesan ema númeru dahuluk iha governu ida ne'e, kuandu dezisaun iha ona komisaun reguladoraa arte marsias hanesan instituisaun governu prontu ezekuta desizaun estadu governu nian."

Prezidente KRAM ne'e hatutan, organizasaun iha Timor-Leste la'os KORK, PSHT, no IKS de'it, maibé iha organizasaun barak no balun hatama hela dokumentus atu rejista.

"Agora organizasaun sira ne'ebé laiha displina no dezobedensia ba orden publika, inkomprimentu sira ba sira-nia estatutu no regulamentu sira, governu bele foti desizaun hodi taka ka supende, maibé depende ba desizaun governu no estadu nian," nia afirma.

Iha fatin ketak, Diretór Ezekutivu Hali ba Dame (HABADA), Abel Amaral husu atu labele julga lai katak konfrontu iha Kailaku ne’e entre GAM.

“Di'ak liu atu hatene klean ne'e hein investigasaun husi Komandu PNTL Munisipiu Bobonaru, nune'e bele hatene motivu konfrontasaun ne'e no see mak halo, tebes ka la'e akontesimentu ne'e mosu husi joven sira ne'ebé envolve an iha grupu Arte Marsiais?.”

“Tanba sedu demais bainhira foti desizaun ida ne'ebé jeneraliza akontesimentu ida ne'ebé mosu entre joven, entre komunidade sira iha fatin balun, ita-nia hanoin ne'e katak ne'e grupu Arte Marsiais.”

HABADA, nia dehan, ladun ladun konkorda ho analiza ne'ebé jeneraliza akontesimentu ne'e ba iha GAM.

“HABADA ladun konkorda ho desizaun governu ne'ebé atu taka permanente atividade Grupu Arte Marsiais," dehan Abel, iha nia kna'ar fatin, Komoro, Sesta (23/05).

Tanba, nia dehan, GAM laos foin eziste iha tempu ukun an, maibé kleur ona, no sira ne'ebé envolve GAM ne'e mesak Timor-oan.

“Ami fó hanoin ba governu atu taka permanente tenke halo evaluasaun ida ne'ebé komprensivu. Investiga didi'ak, analiza didi'ak, envolve instuituisaun sira ne'ebé durante ne'e hala'o kna'ar atu haree asuntu arte marsiais ne'e.”

“Nune'e desizaun ne'ebé hatun ne'e desizaun ida ne'ebé koletivu, tanba se ita hakarak taka atividade Grupu Arte Marsiais tan de'it akontesimentu iha Kailako foin lalais, HABADA hanoin ne'e sedu liu.”

Tanba iha istória, Abel dehan, bainhira governu anteriór taka tan de'it konflitu kiik ne'ebé mosu iha komunidade nia le'et, la liu husi analiza, evaluasaun no reflesaun tanba sa mak konflitu sira ne'e mosu, ikus mai governu reativa.

"Ita labele akuza ka labele kondena kona-ba konflitu kiik ida, jeneraliza dehan arte marsiais mak halo. Tanba konflitu sira iha rai laran ne'e mós la'ós kontribui de'it husi Grupu Arte Marsiais, bele mós husi fatór sira seluk, dezempregu, tanba joven barak laiha atividade seluk atu halo, tanba Governu nia polítika kria kampu traballu ne'e laiha, depois ita-nia ekonómia mós la'o hakdasak,” dehan nia.

Tan ne’e, nia afirma, HABADA la konkorda bainhira taka permanente atividade arte marsiais.

"Tanba taka permanente la'ós solusaun, tanba HABADA ninia monitorizasaun no mós observasaun, konflitu sira ne'e mosu ne'e lá'os tanba arte marsiais, maibé tanba fatór seluk, dezempregu ne'e mós kontribuisaun ida," katak nia.

Molok ne’e, Primeiru Ministru, Kay Rala Xanana Gusmão hatete, selebrasaun ba tinan 23 restaurasaun independénsia buat hotu-hotu la'o di'ak, apezar iha violénsia uitoan iha Kailako.

"Ha'u ho Prezidente Repúblika, ami atu fó hatene ba povu tomak katak, kontente tanba iha selebrasaun ba tinan 23 restaura independénsia buat hotu-hotu la'o di'ak, apezar iha violénsia uitoan iha Kailako.”

“Haree ba, haree mai, arte marsiais nafatin, ne'ebé ha'u informa ba Prezidente Repúblika katak, governu sei toma pozisaun ida taka tiha arte marsiais ne'ebé estraga nafatin labarik sira," dehan PM Xanana ba jornalista sira hafoin enkontru semanál ho PR Horta, iha Palásiu Prezidensiál Bairu-Pite, Kinta (22/05).

Xefe Governu ne’e apresia ba komunidade sira iha kapital Dili ne’ebé durante kalan lima partisipa iha feira iha Portu Dili ho di’ak.

“Iha tinan 23, tinan mai ne'e tinan 24, tinan 24 funu, terus, tinan 24 restaura tiha ukun an mós povu sei terus nafatin, ida ne'e mak problema boot nafatin ba estadu.”

"Ne'e mak ha'u temi tiha ona, ami atu haree iha Konselu Ministru di'ak liu ita taka ona, tanba buat ne'e mak divide joven sira haree malu la di'ak tanba fahe malu tiha ona," katak nia.

Entretantu, Portavos Komandu PNTL Superintendente Polísia João Belo dos Reis hatete, bazeia ba informasaun ne’ebé parte PNTL hetan, konfrontu ne’e hahú iha 19 Maiu bainhira grupu arte marsiais koko atu asalta malu.

“Tuir informasaun ne’ebé ita hetan mós katak joven sira ne’e mai husi grupu Arte Marsiais rua ne’ebe iha kalan ne’e kedas (19/05) tenta atu asalta malu,” informa Portavos ne’e iha Komando PNTL, Kaikoli, Kuarta (21/05).

Iha 20 Maiu, grupu husi arte marisiais ne’e hahú tuda malu no duni malu to’o iha fatin serimonia isar bandeira.

“Ikus informasaun ne’ebé ita hetan katak joven ida hetan kanek grave no bainhira halo transportasaun ba Ospital Referal Maliana la konsege salva nia vida,” dehan nia.

Ho akontesimentu ne’e, nia dehan, Komandante Jerál fó orientasaun hodi koloka ekipa husi UEP ba fatin akontesimentu, hafoin orienta mós ekipa husi DIKN hodi bele buka tuir saida mak akontese iha ne’ebá no suporta investigasaun Komandu munisipiu Bobonaro.

“Ita mós halo kedas pedidu autopsia hodi transporta mai iha Dili hodi halo autopsia ba mate-isin,” nià hatutan.

Rate this item
(0 votes)