Print this page

Saudoza Merita Alves, Bi-Kiak Iha Rezisténsia Funu Featured

By Maiu 27, 2021 506
Matebian Saudoza Merita Alves. Foto:Media sosial. Matebian Saudoza Merita Alves. Foto:Media sosial.

MERITA ALVES- BIKIAK, Ativista, Líder no Membro Assembleia Constituinte e Deputada ba Primeira Legislatura husi Partido FRETILIN, hahú nia partisipasaun polítika ho tinan sanulu resin sia (19 anos) de idade, iha Base de Apoiu, tinan 1976.

Buibere ida ne’ebé hotu-hotu koñese liuliu nu’udar Merita Alves, ho naran Código – Bi-Kiak, moris iha Hatolia, Ermera, loron 15 fulan Agostu tinan 1956, oan dahuluk husi aman Hermínio Marquês Alves no inan Guilhermina de Jesus Alves. Sira hamutuk na'in sanulu, alin feto haat no alin mane na'in lima. Naran kompletu hafoin kaben mak Lourdes Maria Assunção de Jesus Marcarenhas Alves de Araújo.

Simu edukasaun durante tempu koloniál Portugés. Frekuenta kursu Jerál Komersiál to’o kuartu anu iha Eskola Téknika Dr. Silva Cunha.

Bainhira invazaun Indonézia akontese, iha 7 de Dezembro 1975, populasaun barak halai ba ai-laran. Joven Merita Alves ho nia família halai mós ba ai-laran no hela iha área Lacló.

FRETILIN, iha fatin-fatin, organiza-an iha terrenu, nu’udar Sektor, Rejiaun no Zona to’o akampamentu atu reziste hasoru forsa okupasionista sira. Liuhusi organizasaun metin no ho lideransa barani no determinada ida, populasaun partisipa iha ita-nia luta libertasaun nasionál, nu’udar Base de Apoio to’o tinan1978.

Komité Sentral FRETILIN, liu-husi nia Estrutura Sektor Centro Norte ho Kódigo Corsa Negra, identifika rekursu umanu ho kbiit hodi okupa kargu nu’udar responsável ba mobilizasaun no konxiensializasaun polítika ba populasaun tomak, espesialmente ba Buibere sira. Knaar espesiál dahuluk lideransa FRETILIN fó ba Buibere barani no determinadu ida ne’e, mak Vise-Sekretária ba Organização Popular de Mulher Timor (OPMT) iha Zona Lacló, iha loron 01 de Agostu 1976. Hamutuk ho Sekretária OPMT Zona no asistente rua no tezoreira ida, sira hotu haka’as-an hodi implementa kedas objetivu, misaun, vizaun no valores OPMT nian ne’ebé garante dadaun emansipasaun feto sira nian iha aspetu hotu-hotu. Grupu ne’e hahú kedas, iha tempu ne’ebá, luta hasoru forma hotu-hotu ne’ebé la fó dalan ba feto atu partisipa iha família no sosiedade ho direitu no oportunidade hanesan mane sira-nian. Buka sensibiliza ema hotu hasoru violénsia ba feto, barlake, obskurantismu, analfabetismu, poligamia, poliandria, prostituisaun no amor livre. Iha prosesu muda mentalidade komunidade nian, Buibere Merita nia grupu promove partisipasaun feto sira-nian iha luta ba ukun rasik-an, mobiliza feto sira iha ekipa hodi prodús ai-han liuhusi halo toos, fai akar, halai natar, no prepara hahán ka farnel ba forsa FALINTIL iha linha de fogo. Prepara mós populasaun sira ne’ebé hakarak atu kaben iha rejistu sivil ka liuhusi igreja iha ai-laran. Ho esforsu maka’as grupu ne’e mós asegura implementa objetivus, prinsípius no valores ne’ebé konsagra iha estatutu FRETILIN nian.

kamarada merita 3

Sibete ka Bi Kiak, nu’udar nia naran-funu ne’ebé nia hili, nia hahú hetan konxiénsia polítika ba libertasaun nasionál no ba emansipasaun feto iha zonas libertadas hahú husi Sektor Centro Norte.

Hetan formasaun polítika durante loron 40 husi membrus Comité Central FRETILIN, iha tempu ne’ebá, hanesan Prezidente FRETILIN Nicolau dos Reis Lobato, Vicente Reis Sa’he, António Carvarino Mau-Lear no Buibere Maria do Céu Pereira Bi-Lear no nune’e hametin-an babeibeilk hodi kaer metin organizasaun rezisténsia iha ai-laran.

Iha tinan-1977, hafoin Konferénsia CCF iha Laline, Merita Alves asume Kargu Assistente do Comissariado, Centro Norte. Nia knaar mak supreviziona atividade komisariadu nian hodi aprezenta relatóriu ba diresaun Komisariadu, Adjuntu no Komisariadu Polítiku.

Iha Komisariadu, Buibere ne’e sai lokutora Rádio Maubere hamutuk ho Martinha Sousa, Nicolau Lobato nia kaben, to’o militár indonéziu kaptura nia durante operasaun serku no anikilamentu.

Bainhira Base de Apoio nakfera, forsa militar Indonézia nian halo propaganda ba komunidade internasionál katak Rezisténsia Timorense komesa lakon dadauk ona. Governu Indonéziu mós deklara iha konferénsia internasional sira katak funu iha Timor-Letes hotu ona no Povu Timor-Leste hakarak mak integrasaun no dezenvolvimentu.

Iha fulan Janeiru 1978 tropas Indonéziu Bataliaun 315 kaer Merita Alves ho nia familia iha Ilimano. Merita Alves –Bi Kiak ba Dili hela iha Audian, Santa Cruz. Lakleur intel tropas Indonéziu kaer fali Merita Alves ba dadur iha Sang Thai Hó hamutuk ho Saudosa Maria Goretty, Saudoso Venáncio Seran no camarada Octávio Jordão de Araújo ne’ebé nu’udar mos fundador ida ba Partido ASDT/FRETILIN ne’ebé kaer antes.

Iha komarka Merita Alves ho nia Camarada Octávio hahú fuan-monu ba malu.

kamarada merita 2

Iha loron 29 Marsu 1978, Merita Alves kaben ho Octávio Jordão de Araújo husi Amo Alberto Ricardo iha igreja Motael iha tempu ne’ebé defisil tebes! Sira nain rua oan nain haat, Octávio Almeirindo Alves Jordão de Araújo, Maria do Céu Alves de Araújo (falecida) no Ivo César Alves Jordão de Araújo no Vera Laura de Assuncao Alves de Araújo.

Iha loron 10 junu 1980, membru FALINTIL sira ne’ebé fahe malu ona ba forsa kiik hahú organiza malu tanba rona delegasaun ida husi Portugal atu vizita Timor-Leste, ho forsa ne’ebé kiik kuaze ema 120 ho kilat 60 resin hakarak hatudu ba mundu liuhusi asaltu fatin sira ne’ebé tropa indonéziu hela hanesan Dare, Fatunaba, Asrama 744 Becora no Kamea Tutun hodi hatudu ba mundu katak FRETILIN sei eziste iha Timor-Leste no Funu ba ukun rasik an sei kontinua!

Militár indonéziu kaer Merita Alves ho nia kaben Otavio Jordão Araújo tanba deskonfia sira nain rua mós envolve iha levantamentu ne’e.

Merita Alves hetan Detensaun Prisaun preventiva ka ( wajib lapor) hahu tinan 1980 to fulan Marsu tinan 1984 iha Coramil Becora Dili Timur hamutuk ho camaradas quadros sira nebe Forsa Indonésia captura.

Hafoin militar indonéziu kaptura Xanana Gusmão iha Lahane, Merita Alves ho nia kaben sai prizioneiru dala ida tan iha SGI Colmera, Nanggala nia fatin, husi 27 Novembru 1992 to’o 31 Jullu 1993.

Hafoin sai husi prizaun, Merita kontinua nafatin luta iha frente klandestina nu’udar tezoureira ba kanal sekretária iha área Kuluhun no iha tempu ne’ebéhanesan nu’udar mós responsável ba organiza OPMT. Merita Alves uza rede família, maski ki’ik maibé forte tebes no seguru liu hodi halo atividade klandestina. Hahú kedas husi nia kaben, nia alin na’in-rua São Alves no Melkias Alves no nia kuñada Helena de Araújo (Iku) ho Ines Lay (Mãe Faluk) no oan hakiak João de Araújo (Hakilar Nain ka Irian ), kontribuisaun ida ne’e boot tebes. Alein de buka apoiu ba ai-laran hanesan aimoruk, aihan, roupa no simu orientasaun husi estrutura frente armada hodi kontinua luta ba ukun rasik an.

Iha tinan 1997-1998, Merita Alves sai figura prinsipál ida iha prosesu reorganizaFRETILIN no OPMT, tuir orientasaun husi Comissão Diretiva FRETILIN no servisu hamutuk ho feto maluk sira seluk nudar ex-kuadro OPMT iha Secretariado da Comissão Directiva da FRETILIN no Secretariado do Conselho Presdensia da FRETILIN nebe Liedera husi saudoso Mauhudo no Camarada Mahunu ikus liu hamutuk ho Grupo ne iha Dean Bata Besi hodi halo aktividade bo’ot ida hasa’e fali bandeira FRETILIN no Kanta Hino Foho Ramelau iha tinan 1998.

Hetan fiar no reprezenta Feto-OPMT partisipa iha Conferênsia FRETILIN iha Sydney iha tinan 1998.

Bainhira Lú Olo, Ran Nakali, Soekarno no Gamoloi hala’o atividade polítika iha Díli, iha 1998, Merita Alves ho nia família mak fó protesaun, organiza enkontru klandestinu no apoiu lojístiku.

Iha tinan 1998 Buibere Merita reprezenta OPMT iha Konferensia Nasional Estraordinária FRETILIN, iha Sydney, nu’udar membru delegasaun ba husi Timor-Leste, lidera husi saudozu líder, Ma’ Hodu Raan Kadalak.

Merita Alves, nu’udar membru Frente Polítika Interna, partisipa ativamente iha kampaña mobiliza feto no mane hodi Povu hili opsaun rejeita autonomia ho Indonézia iha boletin votu Referendu nian, atu hetan dalan ba Independénsia!

Hafoin referendu, FRETILIN movimentu nakfilak ba partidu no Buibere Merita afilia kedas hodi kontinua hala’o ninia misaun espesial ida: liberta Buibere hotu-hotu no hatuur justisa sosial iha Timor-Leste livre no independente.

Iha 2001, simu husi lideransa FRETILIN knaar nu’udar Membru Assembleia Konstituinte no husi 2002 to’o 2007, hala’o funsaun nu’udar deputada.

Iha Konferénsia Nasional OPMT, halao iha 2006, konferensista sira hili Buibere Merita hanesan Sekretária-Jeral OPMT no iha Konferensia Nasional rua tuituir malu, re-eleita ba mandatu rua tan husi 2011 to’o nia hakotu iis iha rai doben Timor-Leste. Husi 2001 to’o loron mate, kaer mos kargu nu’ udar membru Comité Central FRETILIN.

Buibere Merita Alves iha konviksaun polítika aas tebes no tamba ne’e nunka sees-an husi dezafiu ne’ebé de’it. Sempre buka aprende nafatin ho maluk sira seluk hodi nunee partisipa di’akliu iha luta ba ukun rasik an no mós iha prosesu kontrusaun Estadu.

Merita Alves, hahú moras iha fulan 2019 no halo tratamento iha Hospital Moumt Elizabeth Singapura iha Junho 2019 too Marsu 2020 no kontinua iha

Juñu 2020 to’o loron 5 fulan-Maio 2021 iha Hospital Prince Court Kuala Lumpur, Malaysia. Tratamento ho apoiu Governo Timor-Leste hosi Ministério Saúde no Ministériu Veteranus. Fila mai Timor-Leste iha loron 6 fulan Maiu tinan 2021, ba hatutan tratamento paleativu, apoiu nafatin ho Governo. No hakotu iis hodi fila ba Nai nia Kadunan Santu iha loron 24 fulan Maio, oras 17:45 iha nia residensia- Kuluhu de Baixo.

Husik hela nia kaben ho laran taridu tebes, veteranu luta Octávio de Araújo, ne’ebé desde invazaun indonézia, inimigu kaptura fila-fila no durante okupasaun, pasa tempu barakliu iha prizaun no nunka moris hakmatek bainhira fila ba uma tanba inimigu sempre kontrola.

Ohin-loron sei sofre hela konsekuénsia husi tempu dadur. Ho laen nia apoiu tomak mak Buibere Merita haforte-an liután ho ninia determinasaun atu luta ba emansipasaun feto hodihatuur justiza sosiál iha rai doben.

Buibere ne’e husik mós oan tolu,Octávio Ivo no Vero, beioan rua, maun alin sira no sira hotu sei moris ho halerik rohan-laek.

FRETILIN no OPMT lakon kuadru di’ak tebes ida. Povu Timor-Leste lakon oan murak ida.

Kamarada Merita

Ita la haree ona Buibere barani no determinada nia oin no la rona nia lian maibé nia husik hela nia ain-leut ba jerasaun ohinloron no abanbairua atu hakaat tuir.

Buibere ne’e ema ida determinadu no dedika an tomak la’ós de’it ba luta ukun rasik-an maibé mós nu’udar figura ida ne’ebé sempre defende no promove emansipasaun feto sira-nian. Iha ninia vida tomak nia haktuir valores no prinsípiu ne’ebé nia aprende durante tinan-tolu iha zonas libertadas.

Husi kedas nia partisipasaun iha luta iha Centro Norte to’o hakotu iis, Buibere ne’e iha fé polítika katak ukun rasik-an loloos bele hetan de’it bainhira feto kore-an ona husi sistema patriakal ne’ebé hanehan hela ohin-loron.

Legadu bo’ot ida ba feto FRETILIN mak Buibere ne’e husik OPMT estruturada no organizada husi nível nasional to’o aldeia atu tuir nafatin mehi kore feto sira atu bele mós partisipa iha prosesu dezenvolvimentu Timor-Leste iha aspetu hotu-hotu.

Legadu bo’ot seluk ida, maibé ba feto hotu-hotu no ba Povu tomak mak livru “Buibere Hamriik Ukun Rasik An”. Ho nia lideransa, determinasaun no persisténsia, OPMT kosegue halibur apoiu husi líder nasional hotu-hotu no harii ekipa ida harii ba de’it pesquiza no elaborasaun kona-ba feto nia kontribuisaun ba luta libertasaun nasional iha frente tolu : Frente armada, frente klandestina no frente Diplomátika/Esterna.

persisténsia, OPMT kosegue halibur apoiu husi líder nasional hotu-hotu no harii ekipa ida harii ba de’it pesquiza no elaborasaun kona-ba feto nia kontribuisaun ba luta libertasaun nasional iha frente tolu : Frente armada, frente klandestina no frente Diplomátika/Esterna.

Projetu ne’e konsege grava sasin sira nia memória kona-ba luta libertasaun nasionál liu ema na’in-800 husi munisípiu hotu ne’ebé nia arkivu sei asesível ba públiku.

Livru ne’e sei lansa iha tempu badak husi Prezidente Repúblika Dr. Francisco Guterres Lú Olo.

Ita hotu hein katak livru ne’e sei ajuda loke liután fuan no neon hotu-hotu nian ba mehi boot husi Buibere Merita Alves, ho naran kódigu Bi-Kiak.

Nia sempre hatudu nia espíritu koletivu no livru ne’e fó hanoin katak ho luta koletiva, husi feto no mane, mak ita manán ukun rasik an!

Buibere Merita Alves sai heroína ida iha tempu luta libertasaun nasional no mós iha ita-nia Timor-Leste livre no independente, tanba tuba rai nafatin ba prinsípius no valores Rezisténsia ne’ebé nia aprende iha Bases de Apoio.

Ne’ebé eroína nunka mate! Espíritu Merita Alves nian sei leno nafatin ita hotu iha ita-nia luta ba kore an husi kiak no luta ba igualdade direitus no oportunidades hanesan ba feto no mane.

 

FONTES: Família Saudoza Merita Alves

Rate this item
(0 votes)
Saturnina da Costa

Jornalista Jornal Independente

https://independente.tl

Latest from Saturnina da Costa