Print this page

Mensajem Prezidente Republika Francisco Guterres Lú-OLo Iha Loron Selebrasaun Restaurasaun Independénsia TL Ba Dala-19 Featured

By Mensajem PR Maiu 20, 2021 944
Prezidente Republika Francisco Guterres Lú-OLo. Foto: Media PR. Prezidente Republika Francisco Guterres Lú-OLo. Foto: Media PR.

DILI:Prezidente Republika Francisco Guterres Lú-OLo hato’o nia mensajem iha loron (20/05) Selebrasaun Restaurasaun Independénsia TL Ba Dala-19, iha Palasiu Prezidensia Bairu-Pite Dili, Kinta ohin (20/05).

Tuir mai Mensajem komplentu husi Prezidente Republika Francisco Guterres Lú-OLo

Povu doben Timor-Leste!

Ohin loron selebrasaun nian,iha loron 20 fulan-Maiu tinan 2002, tinan sanulu resin sia liubá, iha komunidade internasional nia oin, ita Restaura ita-nia Independénsia.

Nune’e, maski ohin loron ita hasoru hela vírus Covid-19 nian, ne’ebé da’et ona iha munisípiu hotu no iha RAEOA, Prezidente Repúblika hakarak konvida sidadaun hotu atu halo refleksaun ida kona-ba ita-nia perkursu ka dalan ne’ebé ita lao ona, nu’udar Povu no Nasaun ida.

Loron sia hafoin ita deklara ita-nia independénsia iha 28 novembru 1975, ita hasoru luta naruk ida ne’ebé nakonu ho terus oin-oin durante tinan ruanulu resin haat nia laran(24). Situasaun ne’ebé ita hasoru iha tempu ne’ebá obriga ita atu adapta lalais ba realidade ne’ebé ita hasoru no ita konsege organiza an ho meius ne’ebé iha, hodi hasoru no hakaat liu dezafiu no terus hotu.

Hahú ho rezisténsia armada iha ai-laran, estende ba sidade laran no ba esteriór, ka rai-li’ur. Iha tempu ne’ebé joven Timor-oan hahú sai ba eskola iha Indonézia lori mós rezisténsia ba iha ne’ebá hodi forma movimentu rezisténsia estudantil no atrai mós solidariedade husi demokrata indonéziu sira. Ho Frente tolu  – Frente Armada, Frente Klandestina no Frente Esterna/Diplomátika – mak ita forma Rezisténsia ida de’it  husi Povu Timor-Leste hodi manán funu naruk ida, nakonu ho dezafius,  terus no mate, no ikus, ita Restaura ita-nia Independénsia, iha serimónia, iha Tasi-Tolu, iha loron 20 fulan maiu tinan 2002.

Kompatriota sira!

Povu doben!

Ohin loron, nu’udar Povu no Nasaun ida, ita hasoru dezafiu bo’ot dala ida tan, ne’ebé lori mai ita insertezas no terus barak. Pandemia Covid-19 ne’ebé afeta mundu tomak no da’et lalais lós husi ema ba ema no husi nasaun ida ba nasaun seluk, hahú iha fulan-Dezembru tinan 2019. Vírus  korona da’et ona ba ema liu tokon atus ida neen nulu no to’o ohin loron hasai ona ema nia vida, liu tokon tolu.

Iha ita-nia País, ita halo ona esforsu barak hodi evita  vírus korona da’et ba ita-nia sidadaun sira. maski nune’e, ohin loron ita tama ona ba kategoria transmisaun komunitária, iha munisípiu Díli. Ema ne’ebé hetan pozitivu ho vírus Covid-19 nian  to’ o  ona 4949, sura husi 21 marsu 2020 to’o 19 maiu 2021. Kazu ativu iha 19 maiu 2021 hamutuk hotu 2302.  Ita lakon ita nia belun nain sanulu resin ida ne’ebé mate ho korona vírus.

Husi ezemplu ne’ebé ita asiste iha País seluk, iha ita-nia rejiaun no iha kontinente hotu-hotu, ita tenke iha konxiénsia katak Covid-19 sei la lakon iha tempu badak. Nune’e, ita tenke adapta no aprende moris ho situasaun ida ne’e.

Ita labele haluha mós dezastre natural ne’ebé akontese iha fulan kotuk, 4 de Abril. Udan boot rezulta bee sa’e maka’as no provoka inundasaun iha munisípiu Dili no mós iha munisípiu seluk hanesan Manatuto, Baucau, Viqueque, Covalima, no seluk tan. Ho inundasaun no ho forsa bee nian infraestrutura barak mak monu no estraga total, hanesan ema nia uma, edifísiu públiku no infraestrutura   bázika   públika  barak  hanesan  dalan  no  pontes.

Ema barak lakon sira nia uma no sasán tomak no, to’o  ohinloron, seidauk iha uma di’ak ida hodi fila fali ba. Triste liután, ita-nia ema mate no lakon, hamutuk nain haat nulu resin ida.

Povu doben!

Nu’udar Nasaun no Povu ida, ita iha ona esperiénsia naruk ida hodi hasoru dezafiu boot no ho barani, ho matenek, ho sakrifísiu no dedikasaun tomak, uza rekursus ne’ebé iha hodi muda situasaun. Iha tempu funu nian, ita uza rekursus ne’ebé disponível iha momentu ne’ebá, kilat balun husi tempu portugés, kilat no kilat musan ne’ebé kaptura husi inimigu, rádiu ki’ikoan ne’ebé konsege hetan hodi rona notísia husi rai-li’ur, hakerek surat ho lian portugés hodi inimigu labele deteta, tanba meiu komunikasaun seluk laiha... no dala barak lori fulan ba fulan atu to’o iha nia destinatáriu. Maibé, dalan sira ne’e hotu mak ita uza hodi alkansa ita-nia objetivu final,  ukun rasik an, ne’ebé ohin ita selebra.

Ohin ita tenke hateke ba situasaun ne’ebé ita hasoru no halo refleksaun klean ida kona-ba ita-nia País ne’ebé ita harii dadaun.

Dezafiu sira ne’ebé ita hasoru, hanesan dezafíu polítiku, sosiál, pandemia, dezastre natural labele trava ka impede ita hodi nafatin kontinua ita-nia erói no eroína sira-nia mehi hodi harii sosiedade ida ne’ebé livre, demokrátika no justa. Sosiedade ida ne’ebé sidadaun sira moris ho haksolok. Ao kontráriu, iha adversidade nia laran mak ita tenke matenek hodi analiza no diskute dalan ne’ebé ita lao hela, identika no asume sala ne’ebé ita halo ona no ho responsabilidade buka meius atu hadi’ak buat ne’ebé tenke hadi’ak no halo foun buat ne’ebé importante hodi dezenvolvimentu bele lao nafatin ho kualidade no sustentabilidade.  Tempu agora no ba oin sei nafatin dezafia ita-nia kapasidade hanoin no halo ho di’ak! Sei laiha milagre, Maibé, hamutuk ita bele  hadi’ak no haburas.

Ohin loron ita iha ferramentas barak liu hodi ita uza. Siénsia no teknolojia iha mundu tomak iha avansus ne’ebé signifikativu tebes no ita iha rekursus umanus barak. Tinan-tinan Governu investe hela iha ita-nia rekursus umanus hodi garante bolsa estudu ba ita-nia sidadaun barak hodi sira bele buka matenek iha universidade sira iha  rai-laran  no  iha  rai-li’ur  hodi  hasai  espesializasaun  iha  área ne’ebé    importante   ba   dezenvolvimentu   iha   ita-nia  País.

Retornu ne’ebé ita hetan husi investimentu ida ne’e mak ohinloron ita iha kuadrus barak formadu iha área oin-oin, ho experiénsia ne’ebé sira hetan iha País sira seluk. Será ke rekursus umanus ne’ebé ita prepara ona, iha kondisaun hodi aplika sira-nia espesialidade iha prosesu dezenvolvimentu nian, Ka ita presiza tan kondisaun sira seluk, liuliu transmisaun valores ne’ebé lori ita to’o mai agora? Ida ne’e refleksaun importante ida ne’ebé governante sira tenke halo ho onestidade. Ita hotu nia kontribuisaun importante ba ita-nia País.

Ho refleksaun ida ne’e, ita bele hateke ba oin no haree ba situasaun ida ne’e hanesan oportunidade ida hodi halo reformas estruturais necessárias iha ita nia País. Laiha dalan seluk, ita tenke hatene uza siénsia no teknolojia, rekursus umanus no finanseirus ne’ebé ita iha  hanesan baze atu define no aprova  polítikas públikas, hanesan ordenamentu territóriu, abitasaun  públika, saúde públika, asesu ba bee-moos no saneamentu, edukasaun ho kualidade, asesu ba informasaun, asesu ba internet no forma komunikasaun seluk, no seluk tan.

Ba oin ita sei hasoru pandemia sira seluk no dezastres naturais iha tempu ne’ebé ita la espera. Tanba ne’e ita nia rekursus umanus no estruturas fizíkas tenke preparadu no sólidu hodi hasoru dezastre sira ne’e. Ita-nia populasaun tenke iha serteza katak iha ita-nia País iha estruturas ne’ebé adekuadu no preparadu hodi antesipa kualker situasaun kalamidade no bele fó asisténsia imediata no adekuada ba sidadaun sira hotu  bainhira presiza tanba moras ka tanba hetan dezastre natural ruma.

Urjente tebes ba Governu hodi uza ita-nia kuadru tékniku sira ho apoiu husi ita-nia parseiru dezenvolvimentu hodi identifika zonas  risku nian. Importante mós katak ita define área ne’ebé adekuada ba agrikultura no pekuária no investe maka’as hodi moderniza no hasae ita-nia produsaun interna. Ho nune’e ita bele garante empregu ba ema barak no ita bele mós garante seguransa alimentar.

Ho dezastres naturais ne’ebé tinan-tinan ita hasoru, Governu tenke iha korajén hodi asumi sala ne’ebé halo ona no korrije ho apoiu husi teknolojia no siénsia. Ida ne’e hanesan oportunidade ida hodi Governu aproveita hodi halo ordenamentu  territóriu ida ne’ebé integradu, sériu no seguru. Define loloos fatin ba abitasaun, fatin ba agrikultura no pekuária, zonas komersiais no industriais, área ba adminsitrasaun no edifísius públikus, zonas de lazer hanesan jardin no parke públiku sira, no seluk tan hodi promove dezenvolvimentu fíziku ida ne’ebé loke dalan ba sidadaun hotu moris iha armonia no seguransa laran.

Bainhira ita kontinua nafatin halo konstrusaun oin-oin iha bee- dalan, hanesan iha mota ninin, iha área Tasitolu nian, no seluk tan, ka nafatin la respeita natureza, mak tinan-tinan ita sei hasoru dezastre hanesan no at liután, ita sei lakon ema nia vida beibeik.

Fenómenu natural repete hela de’it.  Karik ita la hatene hasai lisaun, ita nunka bele halo di’ak!  Di’akliu mak ita tau hamutuk ida-idak nia matenek no kbiit rasik no hamutuk ita harii kondisaun hodi ita hadi’ak liután ita-nia moris di’ak no hateke ba oin. La’ós haree ba ohin ka aban de’it maibé  ba oin nafatin ho serteza loloos ba ita-nia Povu nia moris-di’ak.

Kompatriota sira!

Povu doben!

Ita-nia oan sira fulan hira ona labele bá eskola. Governu halo esforsu boot ida hodi garante katak labarik sira bele kontinua sira nia prosesu aprendizájen iha uma. Maibé, realidade hatudu katak ita-nia sistema edukasaun seidauk preparadu hodi garante katak alunu sira iha territóriu laran tomak iha asesu ba materiál no ba konteúdu aprendizájen, liuhusi internet ka televizaun. Profesór ka manorin sira mós la preparadu hodi uza teknolojia ne’ebé disponível hodi kontinua hanorin iha situasaun pandemia nia laran.

Nune’e, urjente tebes ba Governu hanoin filafali  oinsá hadi’ak ita-nia sistema edukasaun. Tempu ona hodi harii eskola ida moderna, ho kondisoins atuais hodi forma profesór sira ho kapasidade atu uza teknolojia foun sira hodi prosesu aprendizájen ba ita-nia oan sira bele lao ho kualidade di’ak ho kurríkulun ida atualizadu no adekuadu hodi prepara futuru Nasaun-nian ho garantia no sustentabilidade.

Edukasaun ho kualidade mak sei garante futuru dignu ida ba ita-nia nasaun!

Kompatriota sira!

Iha tinan oin mai ita sei iha eleisaun Prezidensiál. Ho situasaun pandemia Covid-19, ita sei hasoru dezafius barak hodi prepara eleisaun Prezidensial ida ne’ebé livre no justa.

Tanba ida ne’e, ha’u husu ba Governu, STAE, CNE no instituisaun relevante sira hodi hahú preparasaun iha tempu badak. Ita hotu nia kompromisu no empeñu mak sei garante prosesu eleisaun ida ho partisipasaun másima husi sidadaun votante sira hotu, ho dalan seguru.

 

Kompatriota sira!

Haktuir tradisaun ida, iha data nasional sira, Prezidente Repúblika, ho nia poder konstitusionál sira no tuir proposta husi Governu, bele fó indultu no komutasaun pena ba prizioneiru sira.

Prezidente Repúblika simu pedidu indultu hamutuk neen nulu resin ida. Maibé, prosesu barak inkompletu ka la kumpre rekizitu obrigatóriu husi Lei 5/2016.

Haree ba artigu 85 Konstituisaun RDTL no lei númeru 5/2016, lei konsesaun indultu no komutasaun pena, iha loron  ita selebra Restaurasaun Independénsia, Prezidente Repúblika bele fó de’it indultu ba  prizioneiru  nain neen. Ohin duni odomatan kadeia nian loke ba prizioneiru  indultadu sira ne’e. Ita hein katak sira sei integra filafali iha sira-nia família no sosiedade no hotu-hotu sei simu ho di’ak.

Ho prosesu sira seluk, Prezidente Repúblika bele fó de’it indultu parsiál ba prizioneiru nain sia.

Maski Prezidente Repúblika hakarak fó tan indultu ba prizioneiru sira seluk,  labele tanba tenke kumpre rekizitus lei-nian.

Tinan rua ba kotuk Prezidente Repúblika fó hanoin ona ba Parlamentu Nasionál atu hadi’ak Lei n° 5/2016 hodi fó dalan ba Prezidente Repúblika atu  kumpre nia knaar loloos tuir artigu 85  Konstituisaun.

Povu doben!

Ha’u hakarak hatete dala ida tan katak, ho fiar no esperansa,  hanesan Povu no Nasaun ida, ho ezemplu husi ita-nia erói no eroína sira, ita sei hasoru nafatin dezafius hotu ho konsisténsia, barani no matenek.  Konsisténsia hodi kontinua ita-nia erói no eroína sira-nia mehi hodi harii sosiedade ida livre no justa ne’ebé Povu moris ho haksolok; barani hodi rekoñese sala ne’ebé ita halo nu’udar estímulu ida hodi buka mudansa; no matenek hodi, ho respeitu nafatin ba ita-nia kultura no tradisaun sira, uza meius hotu ne’ebé ohinloron ita iha, hanesan siénsia no teknolojia foun no avansadu, rekursus umanus no finanseirus hodi promove no halao dezenvolvimentu ida ne’ebé modernu, seguru no sustentável.

Dezenvolvimentu labele depende de’it ba osan husi Fundu Minarai maibé ita tenke buka mós oinsá hetan rendimentu husi fonte sira seluk. Orsamentu Jeral Estadu nia previzaun ba despezas no reseitas tinan-tinan tenke rigorozu no transparente. Dekretu husi Governu kona-ba ezekusaun Orsamentu Jeral Estadu  tenke klaru liu ba ema sira ne’ebé implementa. Tanba ne’e Dekretu Exekusaun OGE tenke hakerek mós iha lian Tetun no simples atu implementador sira bele kompreende ho di’ak. Nune’e de’it mak Governu bele implemnta OGE ho rigor no transparénsia.

 

Povu doben Timor-Leste!

Molok remata, ha’u hakarak fó-hanoin katak, liuhusi diálogu mak ita konsege hakotu funu no  restaura ita-nia Independénsia Nasional,  iha 20 maiu 2002. Nu’ udar País livre no independente, ita defende nafatin solusaun polítika pasífika no negosiada atu hakotu kualker konflitu ne’ebé mosu entre rai rua ka entre rai barak, ho razaun ne’ebé de’it.  Prezidente  Repúblika preokupa  tebes  ho  konflitu  violentu  akontese  dadaun  entre  ita-nia    país    belun rua,   Palestina no  Israel.

Ita hein katak, ho ajuda komunidade internasional nian, País rua ne’e bele halakon konflitu boot ne’e, iha tempu badak.

Hamutuk ita tanen dame iha mundu tomak!

Ha’u nia hako’ak boot ba imi hotu!

VIVA LORON RESTAURASAUN INDEPENDÉNSIA!

VIVA POVU TIMOR-LESTE!

Rate this item
(0 votes)
Last modified on Kinta, 20 Maiu 2021 16:58