Iha uma ne’e, José hela hamutuk ho nia alin mane, Armindo Guterres, ne’ebé sofre defisiensia mental, tanba hetan tortura no baku iha parte ulun durante referendu iha tinan 1999.

José moris iha aldeia Ai-Assa, Suku Ai-Assa, Postu Administrativu Bobonaro, Munisipiu Bobonaro, iha 6 Jullu 1972. Iha tinan 1983 nia muda ba Dili hodi hela hamutuk ho nia feton iha area Ailok Laran, ho esperansa atu hetan moris ne’ebé di’ak liu. Maibé, realidade la sempre halai tuir mehi. To’o ohin nia sei terus. Laiha servisu.

Atu atende ninia neseidade lorloron, José depende de’it ba rezultadu husi kintal ho medida metru 10x12, no mós laran di’ak husi nia familia.

Iha kintal kiik ne’ebé ho distansia kuaze metru 50 husi nia uma ne’e, José kuda aifarina, fehuk, talas, nu’u, hudi, no iha tempu udan nia mós kuda batar. Maske nune’e, ninia rezultadu dala-barak la konsege atende ninia nesesidade.

“Hahan sira ne’ebé ha’u kuda iha kintal la sufisiente atu sustenta ha’u-nia moris, tanba tempu di’ak isin no la di’ak laiha isin. Batar uitoan de’it. Modo ne’e ema nia manu mak estraga hotu, ema balun fukit fali,” dehan José iha dadalia ho Jornalista INDEPENDENTE, Kinta (11/09).

Ho realidade ne’e, José ‘depende’ de’it ba laran di’ak husi nia familia, liu-liu nia subriña na’in rua ne’ebé uluk mai hela ho nia.

“Sira fó ha’u simu. Sira mós oan barak, ita labele obriga. Sira fó netik dollar ida ($1) ka rua ($2), entaun ha’u hola rinso, sabaun no mina hodi bele sustenta moris lorloron ni’an”.

Bainhira iha osan, José sosa foos kilograma 20 karon ida, ho ninia tarjetu ba fulan rua.

“Sira fó $10 atu hola foos, ha’u iha osan, ha’u aumenta hodi hola foos karon ida hodi tahan netik. Haan uitoan-uitoan, tau kopu masa naruk uitoan ida, hau tein dala ida, loron ho kalan nian.”

“Se laiha, pasiensia, ha’u ba kee netik talas, aifarina iha kintal laran hodi tahan netik moris ne’e, osan iha mak hola fali foos,” dehan nia.

Uma kiik ne’ebé nakonu ho istoria kanek

José hahú okupa uma kiik ida besik Gruta Golgota desde tinan 2001. Uma ne’e ho medida metru 8x9 ne’e nu’udar abitasaun (perumahan) Indonezia nian ne’ebé hetan sunu iha tinan 1999.

Bainhira mai hela, uma ne’e nia kondisaun sei aat. José esforsu hodi hadia uma refere ho kalen no bloku ne’ebé ema soe ona. José konsege taka kalen no hadia uitoan kondisaun uma atu bele hamahan an.

Tanba laiha kapasidade atu hadia sai di’ak liu tan, no ho tempu ne’ebé la’o, kondisaun uma ne’e hahú sai aat fila fali.

“Uma ne’e halo kle’ur tiha ona, kuandu udan boot, udan-been tama, entaun ha’u tenke sa’e ba leten hodi taka ho lem kalen nian. Depois iha varanda nian ne’e, udan tuun mós maka’as, ha’u taka mós la di’ak, ha’u husik de’it ona,” dehan José ne’ebé to’o ohin loron deside hodi la hola feto.

Krize 2006 mós husik hela kanek kiik ida. Animal ne’ebé José hakiak ema naok hotu. Nia mós tenke husik toos iha area foho tanba rai refere pertense ba rai Igreja nian.

Maske hasoru situasaun ne’ebé defisil, José la rende. Nia kontinua reziste ho pasensia ne’ebé nia iha.

Sobrevivente 12 Novembru

José laos ema baibain. Nia mós nu’udar sobrevivente Masakre Santa Kruz, 12 Novembru 1991. Nia mós hola parte iha atividade klandestina durante tempu okupasaun Indonezia nian.

“Uluk kedas tempu bapak (Indonezia) nian, ha’u mós iha ailaran, ha’u rasik bele esforsu hodi sustenta ha’u-nia an, tanba ha’u uluk kedas terus no to’o ohin loron mós terus nafatin.”

“Balun dehan ba ha’u ‘uluk tempu bapak nian, bapak sira atu baku mate ita tanba servisu klandestina, maibé agora ukun an tiha mós terus nafatin’,” José konta.

José rejistu ona hodi hetan pensaun ba veteranus nian desde tinan 2007. Iha momentu ne’ebá komisaun sira to’o mai iha nia hela fatin hodi haree rasik ninia kondisaun.

“Komisaun sira to’o mai iha ne’e, sira haree ha’u-nia kondisaun. Sira haree uma ne’e, uma ne’e aat loos ona. Ha’u-nia kolega João Alto tanis (hodi dehan) ‘maun, ha’u hanoin o mate tiha ona’. Ha’u (hatan) dehan ‘ha’u mate duni iha 1999, tanba bapak ho milísia Aitarak baku ha’u, ha’u moris fila-fali iha ospitál, ha’u sei iha ne’e’. Nia (João) mak hatene ha’u, ema baku ha’u iha Polri nian ne’e.”

Hafoin ida ne’e, sira tula José hodi ba rejistu atu bele hetan mós ninia direitu ba pensaun.

“Ha’u rejista iha Manleuana. Kolega ida ami kastigu hamutuk ne’e mak ba foti formulariu fó ha’u hodi prienxe. Nia dehan ‘ita mak kastigu hamutuk, o la hetan pensaun la di’ak, tanba o nia sofrimentu aat liu. Ema kastigu, ema atu oho tan o’,” José lembra.

Hafoin rejista iha 2007, José hetan impedimentu balun, nune’e nia rejista fila fali iha tinan 2009, maibé to’o ohin loron nia seidauk hetan buat ida.

Haraik an no sarani ne’ebé di’ak

Maski moris iha susar nia laran, Jose koñesidu husi rezidente lokál sira nu'udar figura ida ne'ebé haraik an no relijiozu.

Nia viziñu ida, Filomeno da Costa hatete, José nu’udar ema ne’ebé kalma no nunka hatudu sofrimentu ne’ebé nia ho nia alin hasoru.

“Durante ne’e dadeer ho lokraik nia ba nia kintál. Ita-nia moris sempre iha susár, maibé maun José nia moris susár liu ita nian. Maibé, ha’u apresia nia tanba maske nia moris hanesan ne’e mais nunka tane liman ba ema ida,” dehan Filomeno.

Tuir viziñu ne’e, José hanesan ema fiar nain. Kalan-kalan sempre reza no kada Domingu la falta ba missa.

“Ha’u mós hatene dala-ruma nia hetan problema ba moris, tanba ami sira servisu mós tempu di’ak ida ami sei hasoru problema, sa tan maun José ho nia alin ne’ebé laiha servisu, oinsa sira-nia moris lorloron nian,” dehan nia.

Maske nune’e, nia dehan, José nunka hatudu espresaun ba ema katak nia hetan susar ruma, hanesan susar ba foos ka nesesidade seluk.

“Ami mós rona nia ema sobrevivente 12 Novembru nian hotu,” dehan nia.

Entretantu, Xefe Suku Komoro, Eligio José Marçal rekoñese nia parte parte seidauk hatete José nia kondisaun.

Xefe Suku ne’e promete atu vizita José hodi haree ninia kondisaun nune’e bele rekomenda ba parte kompetente atu bele tau-matan.

“Karik la ajuda buat hotu-hotu, maibé se bele ajuda aihan ruma par responde ba sira-nia nesesidade moris nian,” dehan nia.

Esperansa luta-na’in ida

Ba José, moris ne’e kona-ba pasensia. Nia nunka husu liu, nia hein de’it ho esperansa katak loron ruma nia bele hetan mós nia direitu ba pensaun.

Iha de’it arrependimentu kiik ne’ebé helik hela iha nia fuan.

“Uluk iha tempu inimigu buka ita, halo ita book aan la di’ak, ita la kuran hahan tanba kolega rezistensia sira sei fó netik mai. Agora ne’e laiha.”

Maske nune’e, José lakohi hamonu nia dignidade hodi tane liman ba ema seluk.

“Foos laiha, ha’u hakalma ha’u-nia an de’it. Ha’u tama kintal laran, kuu modo tahan, ai tahan ruma hodi daan ba haan, tahan to’o loron rua ka tolu hanesan ne’e,” dehan José.